TEMA 11 (1º BAC): A LINGUA GALEGA NOS SÉCULOS ESCUROS: CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS. CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

TEMA 11 (1º BAC): A LINGUA GALEGA E A LITERATURA NOS SÉCULOS ESCUROS: CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS. CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

O galego é a lingua de uso normal en Galicia, tanto no ámbito oral como no escrito, ata remate do século XV. Consérvanse moitos documentos tanto de carácter público como privado que así o demostran. Que aconteceu para que se deixase de escribir galego e fose substituído polo castelán en Galicia?

En primeiro lugar teriamos que falar da perda de influencia de Galicia e a súa aristocracia na corte de Castela e León. En segundo lugar o triunfo dunha política centralizadora e uniformizadora culturalmente da monarquía castelá, que culmina no reinado dos Reis Católicos. A nobreza galega non vía apoiados os seus intereses neste tipo de política e viuse envolta e guerras dinásticas das que saiu moi prexudicada. O resultado foi a drástica perda de poder e a súa substitución por unha nova nobreza fiel á monarquía en moitas ocasións vida de fóra.

É importante que entendades que o galego nunca deixou de falarse e mesmo que non estivo prohibido. O que ocorreu foi moito máis complexo e prolongouse como un conflito latente durante centos de anos (séculos escuros) que sentou as bases da profunda desigualdade entre o galego e o castelán en Galicia que chega ata hoxe. Vaiamos apuntando algúns datos que nos axuden a comprendelo:

• Os historiadores falan dunha auténtica substitución das clases dirixentes en Galicia entre os séculos XIV e XV: a monarquía outorga os postos importantes a persoas do seu círculo que veñen de fóra e non coñecen a lingua do país. O proceso de castelanización comeza nas elites sociais e, durante moito tempo, restrínxese ás clases altas. Axiña será imprescindible falar en castelán para ascender socialmente.
• A partir de 1480 non se permite realizar tarefas de escribán sen un exame previo e a licenza do Real Consello. Deste xeito, a partir desta época contrólase con efectividade a lingua en que se escriben os documentos oficiais: o castelán.
• A perda escrita do galego, xunto co seu prestixio como lingua con tradición cultural e literaria, prodúcese nun momento crucial para o desenvolvemento das linguas vulgares: o momento en que a imprenta favorece a extensión da cultura escrita.
• O galego entre principios do século XVI e principios do XIX, repregado ás clases populares e reducido a lingua oral, segue a presentar unha gran vitalidade en todas as manifestacións da cultura tradicional popular. A estas clases tardou moito en chegar, porque non tiñan acceso á educación oficial e era practicamente imposible que deran o salto á clase dirixente. O seu uso ocasional nos ámbitos cultos aparece, así, ligado á vida rural e humilde das clases baixas e será sempre asociado á idea de “auténtico, puro, tradicional e entrañablemente galego”. Esta asociación de ideas, como lembraredes, está claramente expresado no prólogo que escribiu Rosalía de Castro para o seu libro Cantares gallegos en 1863.

Na clase iremos lendo e comentando algúns textos que se conservan de literatura en galego entre os séculos XVI e fianais do XVIII a partir dunha antoloxía de textos: por unha parte poesía culta renacentista, barroca, neoclásica, e por outra parte literatura poopular de tradición oral, coplas, romances, contos, etc.

A literatura popular desenvólvese con absoluta normalidade entre as capas menos favorecidas da sociedade, transmitida de forma oral, tanto en reunións de grandes grupos como no seo da intimidade familiar. Podemos dicir que a literatura era a escola dos pobres, pois por medio dela transmitíanse coñecementos, valores e sentido de pertenza a unha comunidade.

Podemos dividir o conxunto da literatura popular en dous grandes bloques:

o     O cancioneiro popular: composto por unha gran variedade de composicións de diferentes ritmos e temática: muiñeiras, alalás, cantigas de maio, cantigas de reis, vilancicos, cantigas de sega, de arrieiros, de recollida do liño, satíricas, regueifas, cantigas de berce... Moitas delas vímolas xa encabezando os cantares gallegos de Rosalía de Castro.

As formas estróficas máis frecuentes son:

–a copla ou cantiga: catro versos de 8 ou 6 sílabas con rima asoante nos versos pares.

–o terceto de octosílabos con rima asoante nos versos impares.

–a muiñeira de hendecasílabos con acentos fixos na 1ª, 4ª, 7ª e 10ª sílabas (hendecasílabos de gaita galega).

–os romances: series de versos octosílabos con rima asoante nos versos pares.

o     A narrativa oral: composta por contos (poden ser marabillosos, exemplares con finalidade didáctica ou humorísticos) e lendas (poden narrar a orixe dun lugar, feitos históricos ou milagres de santos). 

As mulleres tiñan un papel moi importante na transmisión dos diferentes xéneros da literatura popular

 

Características lingüísticas fundamentais

Neste periodo danse cambios importantes a nivel fonético, morfolóxico, sintáctico e léxico que configuran a lingua que chegará aos nosos días.

• Por unha parte debemos de ter en conta que se consolidan as diferenzas co portugués. A falta de intercambios culturais con Portugal e a situación de diglosia co castelán fai que se incorporen moitos castelanismos en todos os niveis da lingua e que se tome como modelo de lingua culta o castelán (e non o portugués, por exemplo, que sería máis lóxico polo seu estreito parentesco).
• A redución a lingua oral e a súa expulsión dos ambientes cultos provocará que o galego non modernice e actualice o léxico culto e formal. A lingua galega perde os seus rexistros formalizados e queda convertida na práctica nunha lingua vulgar ligada á vida das clases populares, ao mundo do traballo e ao medio rural, desprazada dos usos elevados e dos ambientes cortesáns.
• Aparece entre o século XVI e XVII un forte sentimento de desprezo ligado á situación de desigualdade social e funcional (diglosia) en que convivía co castelán. Este sentimento afecta en xeral a todo o que ten que ver con Galicia.

Cambios que se produciron con respecto ao galego medieval:

• Fonoloxía:
• Perda das vogais nasais: irmão pasa a  irmao, irmán ou irmá
• Perda das sibilantes sonoras: o sistema de fonemas sibilantes queda reducido a: /s/ casa, /0/ zapato, e /∫/ xeito
• Conservación do fonema /ts/ chave
• Aparición de fenómenos propios como a gheada: o ghato neghro
• Morfosintaxe:
• Distinción te/che: Vinte na festa pero Vinche o coche na festa
• Distinción llo/llelo: Deillo a el pero Deillelo a eles
• xeneralización da desinencia verbal –ches para a 2ª persoa sing. do pret. perf.: Dixeches que virías axiña
• Xeneralización da desinencia verbal –o para a 3ª persoa sing. do pret. perf.: Fixo o que debía
• Conservación da desinencia verbal  –des para a 2ª persoa plural do pres. indic.: Cantades moi ben!
• Léxico:
• Incorporación de moitos castelanismos na lingua cotiá: Dios, pueblo, jueves, iglesia...