TEMA 15 (1º BACH): MANUEL CURROS ENRÍQUEZ

TEMA 15 (1º BACH): MANUEL CURROS ENRÍQUEZ

Curros pasou á historia da literatura galega como o poeta cívico, cuxa obra (e vida) está fondamente comprometida coas súas conviccións ideolóxicas e políticas. Naceu en Celanova en 1851 e desde moi novo deu mostras dunha vontade propia para rebelarse contra as inxustizas e así deixa a casa dos pais aos 15 anos e marcha a Madrid onde estuda o bacharelato e inicia a carreira de Dereito. Desta época é o primeiro poema en galego que se conserva: a “Cántiga” (1869). Entre 1870 e 1871 vive en Londres, exiliado por causas políticas, e gaña a vida ensinando castelán. De volta a Madrid casa e traballa para un xornal ao tempo que participa no movemento político que levará á proclamación da I República en 1873.

En 1877 preséntase a un certame literario convocado en Ourense con tres composicións costumistas: “Unha boda en Einibó”, “A Virxe do Cristal” e “O gueiteiro”. Gaña o premio e fama como poeta en galego e decide instalarse en Ourense cun posto na Facenda que compaxina coa dirección  do periódico El Trabajo e colaboracións xornalísticas en El Heraldo Gallego. Este período de estabilidade remata a raíz da publicación do seu primeiro libro: Aires da miña terra (1880), pois é denunciado polo mesmo bispo de Ourense, quen pedía ao gobernador que impedise a venda e circulación dun libro que atacaba á Igrexa e aos seus dogmas. Houbo xuízo e Curros recibiu unha dura condena que incluía o cárcere e unha cuantiosa multa. O caso foi recorrido á Audiencia Territorial e seguido con gran interese. Finalmente o poeta foi absolto e o proceso converteu a Curros nun personaxe público moi famoso, asociado para sempre a un feroz anticlericalismo. En 1888 publica O divino sainete. En 1894 emigra a Cuba onde desenvolverá traballos xornalísticos e levará adiante, xunto co ferrolán Xosé Fontenla Leal, as xestións necesarias para a creación da Real Academia Galega. Morreu na Habana en 1908 e os seus restos foron trasladados á Coruña onde se celebrou un enterro multitudinario.

A poesía de Curros está fondamente implicada nos problemas sociais e cívicos do seu tempo: no poema “Mirando ó chau” expresa o seu rexeitamento pola pena de morte, que se debatía nas Cortes durante 1869; as nefastas consecuencias do sistema de servizo militar, “as quintas”, que inxustamente recaía sobre as familias máis pobres aparece tratado en “O maio”; o problema da miseria do campesiñado galego, gravado con rendas de foro e demais impostos civís e eclesiásticos, está presente en moitos poemas como “Nouturnio”; a emigración masiva fuxindo da miseria está presente desde os inicios da súa traxectoria poética na “Cántiga” ou “As dúas pragas”; o entusiasmo polo progreso e os avances tecnolóxicos quedan patentes en “Na chegada a Ourense da primeira locomotora”. Curros cre a utilidade da poesía para loitar contra a inxustiza (“a tiranía”) e reclamar o ben común como defende en “Crebar as liras”.

Outra liña da poesía do autor é a costumista, representada nas tres composicións coas que en 1877 gañou o Certame de Ourense: “Unha voda en Einibó”, “A Virxe do Cristal” e “O gueiteiro”. Pero mesmo neste tipo de composicións podemos atopar referencias críticas ao problemas sociais do momento, como acontece en “O gueiteiro” onde se di que  “Tocaba..., e cando tocaba, o vento que do roncón polo canuto fungaba, dixeran que se queixaba da gallega emigración”, ou “No maio”.

Os poemas líricos chaman a atención no conxunto da obra de Curros pola súa aparente sinxeleza e a sinceridade con que transmiten os sentimentos máis íntimos do poeta, en ocasións relacionados con episodios tráxicos da súa vida: “Na morte da miña nai”, ¡Ai!. Especial mención polo seu simbolismo merece “A Rosalía”.

Por último, O divino sainete recupera a liña burlesca que fora profusamente cultivada na lírica trobadoresca nas cantigas de escarnio e maldicir. Curros ataca aos seus enemigos mediante unha parodia moderna da famosa obra do S. XIII A divina comedia de Dante. Así, mentres Dante se fai acompañar do poeta Virxilio nun percorrido polo inferno, o purgatorio e o paraíso, Curros déixase guiar polo poeta galego Francisco Añón polos vagóns do tren dos sete pecados capitais nunha viaxe delirante que mostra cruamente os vicios da sociedade e sinala aos seus adeptos. 

TEMA 14 (1º DE BACH): EDUARDO PONDAL

TEMA 14 (1º DE BACH): EDUARDO PONDAL

Eduardo Pondal naceu en Ponteceso en 1835 no seo dunha familia fidalga acomodada. A súa orixe permitiulle acceder a unha educación formal completa: aprendizaxe das linguas e as culturas clásicas desde a súa infancia e estudos universitarios en Santiago na súa mocidade. A folgada situación económica da que gozou permitiulle vivir case toda a súa vida dedicado ao seu traballo literario. A súa etapa en Santiago serviulle para entrar en contacto co movemento Provincialista no círculo intelectual do Liceo de la Juventud e a participar nalgúns actos con simpatizantes de ideoloxías socialistas, como o Banquete de Conxo (1854) (acto de confraternización entre obreiros e estudantes) no que Pondal pronunciou un discurso no que arremete contra as distincións de clase social.

Foi moi amigo de Rosalía de Castro e Manuel Murguía e, xunto con este, foi un asiduo participante nunha famosa tertulia intelectual na Coruña coñecida como “A Cova Céltica”. Cos seus amigos historiadores, como Murguía, comparte a idea de que Galicia é unha nación de orixe celta con fortes vínculos históricos e culturais con outras nacións da Europa atlántica (celtismo). Baséanse tanto nos restos arqueolóxicos das antigas culturas que aínda quedaban no territorio galego como en vellos textos como o Lebor Gabala Erenn (ou Libro das invasións de Irlanda do s. XII) onde se atopa a lenda da conquista de Irlanda por parte do fillo do caudillo galego Breogán. Neste ambiente cultural Pondal asume o papel de “bardo” e imponse a tarefa de crear un mundo poético onde recrea unha mitoloxía desa antiga Galicia de raíces celtas (bardismo). Para facelo inspírase na poesía dun poeta escocés do século XVIII, James Macpherson, quen publicou uns supostos vellos poemas dun suposto bardo gaélico do S. III: Poemas de Ossian (ossianismo). Só queda por comentar outro dos ingredientes básicos da poesía de Pondal: o seu gusto pola poesía épica grega, a súa exaltación da ética guerreira dos pobos antigos (clasicismo) e mesmo a reprodución dunha estética machista onde a fortaleza, a dureza e os valores asociados ao mundo masculino son exaltados e contrapostos á molicie e debilidade feminina.

Debemos entender a poesía de Pondal como unha rama singular do Rexurdimento: comparte o obxectivo de defender os intereses de Galicia e de denunciar a situación de marxinación en que se atopa, pero a diferenza de Rosalía, non o fai mediante a análise crítica da realidade, senón afastádose dela e creando un mundo poético á marxe (fóra do seu tempo histórico) onde a voz do bardo vai lanzando as súas mensaxes sentenciosas ao pobo desde un plano de superioridade ética (nada que ver coa proximidade e solidariedade compasiva de Rosalía ou Curros).

Segundo un dos seus estudosos, X.L.Méndez Ferrín, a poesía de Pondal caracterízase fronte aos seus contemporáneos polo seu idealismo (creación dun mundo poético afastado da realidade da que foxe poor considerala vulgar) e formalismo (a preocupación pola lingua literaria á que el intenta elevar e dignificar seguindo o modelo dos poetas clásicos (violentos hipérbatons, abundancia de epítetos, introdución masiva de termos cultos) e o seu particular estilismo que evita a referencia directa e busca fórmulas que tenden á inconcreción, á vaguidade: ex. substituír un substantivo por un adxectivo ao que se une mediante unha relación non demasiado evidente como os rumorosos polos pinos, as vagamundas polas andoriñas.

Para Méndez Ferrín, de Pondal parte a poesía galega do S. XX e a súa achega á creación dunha lingua literaria foi decisiva.

Obras:

A campana de Anllóns (1862)

Rumores de los pinos (1877), 21 poemas bilingües

Queixumes dos pinos (1886), reelaboración do poemario anterior

Os Eoas (póstumo): trátase dun longo poema épico onde se canta a conquista de América. Traballou nel ao longo de moitos anos, pero nunca se decidiu a publicalo.

TEMA 13 (1º DE BACH): ROSALÍA DE CASTRO

TEMA 13 (1º DE BACH): ROSALÍA DE CASTRO

Rosalía de Castro naceu en 1837 dunha muller solteira pertencente a unha familia fidalga de Padrón. Esta orixe “ilexítima” fixo que as circunstancias do seu nacemento e os primeiros anos da súa vida quedasen envoltos na confusión e o misterio. O certo é que Rosalía tivo unha estreita relación coa súa nai e coa familia materna, polo que as lendas acerca do seu abandono quedan, cando menos, en dúbida. Sendo unha adolescente trasládase a vivir coa nai a Santiago, onde recibe a educación propia dunha señorita da época: leccións de música, debuxo. Frecuenta o Liceo de la Juventud onde coñece xoves con inquietudes literarias como Eduardo Pondal e Aurelio Aguirre e participa en actividades teatrais. A vocación literaria de Rosalía maniféstase moi axiña en diversos xéneros (narrativa, ensaio, poesía) e nas dúas linguas que dominaba: o galego e o castelán. Velaquí as obras publicadas da autora ordenadas cronoloxicamente:

• La flor (1857) poesía
• “Lieders” (1858) ensaio
• La hija del mar (1859) novela
• Flavio (1861) novela
• Varios poemas, entre eles, “Adiós ríos, adiós fontes” publicados en Album de la Caridad (1861)
• Cantares gallegos (1863) poesía
• A mi madre (1863) poesía
• “Conto gallego” (1864) publicado postumamente en 1924
• “Las literatas” (1865) ensaio
• Ruinas (1866) novela
• El caballero de las botas azules (1867)
• “Elexía a John Moore” (1877) poema
• Follas novas (1880) poesía
• El primer loco (1881) novela
• En las orillas del Sar (1884) poesía

A simple enumeración dunha obra tan ampla,variada e complexa serve para desmontar a idea de que Rosalía era unha escritora con pouca formación intelectual e artística ou intuitiva e descoidada. Só a lectura atenta da súa obra pode mostrar ata que punto é unha obra complexa, profunda, innovadora e cada vez máis valorada. Nós imos fixar a nosa atención nas súas dúas obras poéticas en galego: Cantares gallegos e Follas novas.

Cantares gallegos (1863) é un libro que resume perfectamente o espírito do Rexurdimento:

• Defensa de Galicia como unha entidade política fronte á hexemonía de Castela.
• Dignificación do pobo galego, obxecto de burlas e estereotipos negativos na cultura española. Denuncia da situación de miseria e das súas causas.
• Defensa da cultura galega popular e da lingua galega como vehículo de expresión axeitado, tanto para a expresión desa cultura popular como para usos cultos e formais.

A maneira escollida para levar a cabo este programa non puido ser máis acertado: Rosalía cede a súa voz a diversos personaxes populares, fundamentalmente mulleres, que expoñen en monólogos e diálogos diversos aspectos da súa vida cotiá, as súas precarias condicións materiais e as dolorosas consecuencias do subdesenvolvemento económico e da inxustiza social: a emigración e separación forzosa, a marxinación, etc.

Só nuns cantos poemas a autora recupera a súa propia voz, como acontece na resposta ao poema de Ruíz Aguilera “La gaita gallega” ou o poema 32 “Como chove miudiño...”

A descrición, que se anuncia no prólogo desta obra, de “algunhas das nosa poéticas costumes [que] aínda conservan certa frescura patriarcal e primitiva” Rosalía faina desde un punto de vista crítico e non dubida botar man do humor e do sarcasmo: pensemos na costureiriña do poema nº 5 que lle pide á Santa que lle aprenda a bailar e, despois de soportar de mal xorne a negativa desta acompañada de moralina, lonxe de mostrarse resignada e submisa, retira as promesas anteriores e atrévese a insultar á Santa.

Cantares gallegos é unha obra cunha estrutura ben pensada: o primeiro poema “Has de cantar...” e o último “Eu cantar cantar cantei...” supoñen o principio e o final dun círculo perfectamente coherente. Do mesmo xeito, ao longo do libro vanse alternando poemas máis descritivos con poemas máis líricos, poemas de intención política con poemas festivos, poemas cunha forma máis popular con poemas cun estilo máis clásico. Todos eles responden ao programa inicial exposto no prólogo de claras intencións renovadoras no ámbito político e cultural.

Follas novas (1880) é un libro máis heteroxéneo que recolle poemas feitos en épocas moi diferentes da vida da autora. Está formado por cinco partes: I Vaguedás, II ¡Do íntimo!, III Varia, IV Da terra, V As viúdas do vivos e as viúdas dos mortos. A 1ª e a 2ª parte están compostas por poemas que tratan temas intimistas e reflexións acerca da propia creación poética. A 3ª parte contén poemas intimistas e poemas sociais, ben de ton humorístico, ben de ton grave. A 4ª 5ª parte desenvolven, por unha parte poesía costumista, moi na liña de Cantares gallegos, e por outra poesía social que presenta diversas circunstancias dramáticas frecuentes na vida das clases traballadoras galegas, especialmente as que afectan ás mulleres, tal e como indica o título da última parte.

Un dos acertos deste libro é misturar a perspectiva obxectiva (costumista, social) coa subxectiva (intimista, existencial, metaliteraria). A poesía galega enriquécese con novos temas e e perspectivas. A poesía subxectiva explora na propia alma da escritora e reflexiona acerca do sentido da vida, da relación coa morte, da experiencia da soedade, do desengano, do excepticismo relixioso e, tamén, sobre o sentido da creación literaria.

A poesía obxectiva mostra o compromiso da autora coa súa terra e o momento histórico que lle tocou vivir, tal e como expresa no prólogo: “menos pode o poeta prescindir do medio en que vive, e da natureza que o rodea; ser alleo ao seu tempo e deixar de reproducir, hastra sin pensalo, a eterna e laiada queixa que hoxe eisalan tódolos labios”. Se este compromiso xa era explícito en Cantares gallegos, neste libro adquire dimensións épicas como no longo poema “Prá Habana” ou en “A xusticia pola man”, poema no que se defende o uso da violencia para defender a propia dignidade humana e defender a xustiza nunha estrutura social que ignora aos máis débiles.

Por último quero resaltar a importancia da irrupción das voces femininas na literatura galega e con elas unha particular visión das relacións sociais e íntimas que rexen o mundo. As mulleres son o sector máis marxinal dentro dos sectores marxinais, pois ademais de sufrir a marxinación de clase, a marxinación de pertencer a unha cultura subalterna, sofren a constante marxinación por causa do seu sexo. Isto é o que nos mostra Rosalía nos dous libros que estudamos a través das múltiples voces das mulleres populares ás que ela abre as súas páxinas, pero tamén a través da súa propia voz de muller culta e solidaria, dedicada á difícil tarefa de crear unha obra literaria nun mundo dominado polos homes. 

TEMA 12 (1º DE BACH): O REXURDIMENTO II. A LITERATURA DO REXURDIMENTO

TEMA 12 (1º DE BACH): O REXURDIMENTO II

A literatura do Rexurdimento

O Rexurdimento é un movemento intelectual, cultural e político que ten como centro da súa preocupación a reivindicación de Galicia como unha entidade cultural e política posuidora dunha identidade propia e diferenciada dentro do estado español. O Rexurdimento literario non pode entenderse sen o previo desenvolvemento dun movemento político coñecido como Provincialismo. O Provincialismo reivindica a Galicia como unha entidade política e cultural diferenciada desde unha ideoloxía de carácter liberal progresista. Nel participaron activamente moitos dos escritores en galego anteriores a Rosalía de Castro como Xoán Manuel Pintos, Francisco Añón ou Alberto Camino. O Provincialismo rematou co fracaso do levantamento militar de Solís (1846) e o fusilamento de moitos dos participantes. A partir dese momento a reivindicación e a defensa de Galicia convertirase nun movemento literario: o Rexurdimento. Na década dos 50 o Rexurdimento cultural articúlase arredor do Liceo de la Juventud de Santiago e os xornais da época. É no Liceo onde Rosalía entra en contacto con ese ambiente intelectual que promove a cultura e a lingua galegas.

En 1861 organízase na Coruña un certame poético coñecido como os Xogos Florais a instancias dun rico indiano chamado José Pascual López Cortón. Nas bases do certame establécense premios para composicións en galego e en castelán. As composicións presentadas foron recollidas nun volume chamado o Album de la caridad (1862) que foi completado cun “Mosaico de nuestros vates gallegos contemporáneos”. No “Mosaico” atopamos unha nutrida representación de poemas en galego, algúns deles firmadas por escritores que protagonizarán o Rexurdimento anos despois, como Rosalía e Pondal. O trascendente deste episodio é que mostra como a lingua galega empeza a estar presente nos ambientes cultos por medio da literatura. Podemos afirmar que inicia así a loita polo prestixio, imprescindible para chegar a ser recoñecida como o principal sinal de identidade dos galegos. A literatura convértese, pois, nun instrumento fundamental, e moi eficaz, para recoller o imaxinario galego (as imaxes, crenzas e experiencias colectivas dos galegos) e ir construíndo a idea de Galicia.

Os temas que dominan a literatura galega do Rexurdimento xiran arredor de dous asuntos fundamentais:

• O problema da identidade cultural diferenciada: aquí entraría tanto a descrición e defensa da cultura tradicional galega na que ocupa un lugar moi importante a lingua (Rosalía e Curros) como a recreación dunha mitoloxía galega (Pondal).
• Os problemas sociais que afectaban ás clases populares: entre eles o problema da posesión da terra, as inxustas relacións económicas e de poder entre as clases dirixentes e as clases populares que son a causa da emigración masiva a América.

Adóitase dicir que a 1ª obra en galego de Rosalía de Castro, Cantares gallegos (1863), inaugura o Rexurdimento. A obra é moi importante no desenvolvemento do Rexurdimento, sen dúbida ningunha, pero Rosalía non partiu da nada, senón que se inscribe nunha tradición que daba os seus primeiros pasos. O éxito e as expectativas que abre esta obra son realmente extraordinarias e converten á súa autora na referencia inexcusable dos que veñan despois. Porén cada un dos poetas que imos estudar teñen unha personalidade vital e literaria moi acusada, como imos ver a continuación, e por iso lles dedicaremos un capítulo á parte. Meréceno.

TEMA 12 (1º BAC): A LINGUA GALEGA NO S. XIX: CONTEXTO HISTÓRICOE SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA. CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS

 

TEMA 12 (1º BAC): O REXURDIMENTO I

• A lingua galega no século XIX: contexto histórico e situación sociolingüística. Características lingüísticas fundamentais.

Podemos deducir dos testemuños da época acerca dos usos e hábitos lingüísticos en Galicia que a inmensa maioría da poboación desenvolvía a súa vida en galego. O castelán era a lingua do mundo oficial, das clases altas e instruídas que habitaban maiormente nas cidades e nas vilas. Cómpre ter en conta que existiría unha porcentaxe de persoas bilingües con capacidade para desenvolverse total ou parcialmente na outra lingua (castelán ou galego) pero este bilingüismo sempre estaba condicionado polo contexto, clase social e hábitat. É dicir, o uso dunha ou outra lingua aparecía ligado ás relacións de poder que rexían a sociedade, de maneira que falar galego estaba valorado negativamente e falar castelán estaba valorado positivamente.

Con todo, como vimos no tema anterior, o galego chegou ao século XIX como a lingua maioritaria de Galicia, gozando dunha gran vitalidade a nivel popular. No contexto político, social e cultural da Europa desa época a cultura popular vai experimentar unha constante revalorización e en Galicia a lingua galega será pouco a pouco recuperada para o seu uso no ámbito público e nos usos cultos e formais, entre eles a literatura.

Os primeiros textos en galego deste século son narracións de intención propagandística: antinapoleónica, xurdidas no contexto da Guerra da Independencia: Proezas de Galicia (1810) de José Fernández y Neyra; antiabsolutista e moi crítico coa Inquisición: Rogos dun gallego (1813) de Manuel Pardo de Andrade, chegou a ter unha difusión extraordinaria no seu tempo. O carácter de “lingua do pobo” do galego é tamén aproveitado pragmaticamente nos “diálogos e coloquios” de tendencia liberal que foron moi populares nos anos 20 durante o Trienio Liberal e na restauración constitucional do 1936: Diálogo entre dos labradores gallegos (1823) ou Tertulia de Picaños (1836).

Nas décadas seguintes é frecuente que aparezan textos nos que se reflexione sobre a marxinación do galego no seu propio territorio e se argumente a favor da súa recuperación pública e rehabilitación na súa valoración social: así o fai Xoán Manuel Pintos en A gaita gallega (1853) e Rosalía de Castro no prólogo de Cantares gallegos (1863). O Rexurdimento reivindica o galego como lingua propia de Galicia e fai un esforzo importante por volverlle a dar o brillo e o prestixio necesario, a través da literatura, para que se convirta nun dos elementos simbólicos máis importantes da nación.

O uso literario dunha lingua popular axiña evidenciou a necesidade de ter un modelo de lingua culto polo que guiarse: que formas son xenuinamente galegas e cales non? cal das diferentes variedades de galego utilizar? Como representar as particularidades fonéticas do galego coa ortografía habitual no español? Rosalía declara no prólogo de Cantares gallegos que se deixa guiar polo seu oído e tenta representar o galego que escoitou desde a cuna; Pondal somete o galego da súa terra de Bergantiños a un intenso labor de depuración e enriquecemento por medio de cultismos latinos e gregos; Curros baséase tamén no seu galego de Celanova, non renuncia á expresividade popular pero depurándoo de castelanismos.

• É frecuente o uso de apóstrofes e guións: Tal com´as nubes qu´impele o vento; nun-ha
• Atopamos vacilacións do vocalismo átono propias da lingua oral popular: delor, préstemos, miniña, sintindo, afertunada...
• Ás veces palabras galegas, pero que teñen unha forma moi semellante á castelá, son deformadas para conseguir un aspecto máis galego. A estas alteracións chámanselles hiperenxebrismos: primadeira, brilan, estranas.
• Uso de castelanismos: hermosa, dichoso, soledad.

Cara a 1860 aparecen os primeiros dicionarios e gramáticas de lingua galega e a Historia de Galicia (1865-66) de Manuel Murguía adícalle un capítulo ao galego. Algunhas destas gramáticas do XIX, ademais do interese pola lingua, preséntansse a si mesmas como guías útiles para que os forasteiros que viñesen a Galicia solventasen os problemas de comprensión cunha poboación maioritariamente monolingüe en galego.

En definitiva, a lingua galega ocupa un lugar importante dentro das reivindicacións do galeguismo, como símbolo fundamental da identidade nacional. Paralelamente vaise consolidando como lingua literaria, primeiro poética e máis tarde na prosa narrativa e o teatro, aínda que os prólogos escritos por Rosalía de Castro para as súas obras en galego, Cantares gallegos e Follas novas son un magnífico exemplo de ensaio en galego. A literatura galega contemporánea estaba ao final do século XIX plenamente asentada e o seu cultivo será de gran importancia para a recuperación do prestixio perdido pola lingua galega ao longo dos Séculos Escuros.

TEMA 17 (2º BACH): AS VARIEDADES DIALECTAIS. BLOQUES E ÁREAS DIALECTAIS. PRINCIPAIS TRAZOS FONÉTICOS, MORFOLÓXICOS E SINTÁCTICOS. O TEXTO DIALECTAL

A variación xeográfica (ou dialectal) é unha das posibles variacións que se dan na maneira de falar unha lingua. En realidade é moi difícil (ou imposible) establecer límites precisos entre os distintos dialectos, xa que as linguas forman un continuum no que van aparecendo uns fenómenos lingüísticos e morrendo outros. Así nos mapas dialectais vemos como se entrecruzan as liñas –isoglosas– que indican os límites dos fenómenos lingüísticos (poñamos por exemplo a gheada) pero non indican fronteiras ben definidas entre diferentes modos de falar unha lingua. No caso do galego podemos dicir que a unidade entre as diferentes variedades é moi grande e sempre é posible unha perfecta intercomunicación entre falantes de variedades diferentes e mesmo existe a conciencia de que a lingua que falan é a mesma. Por iso máis que falar de dialectos en galego debemos falar de bloques que agrupan falas con certas características similares:

    O bloque occidental: caracterizado polo seu carácter innovador.

    O bloque central: é o que menos características propias posúe e vén sendo unha gran área de transición onde morren as innovaciónns do bloque occidental e dan paso aos trazos máis conservadores do bloque oriental. É o que máis se asemella á lingua estándar.

   O bloque oriental: caracterizado por conservar trazos lingüísticos (conservadores) máis próximos ao latín vulgar.

Aquí podes ver un mapa máis completo:

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3e/Galician_linguistic_areas.PNG

Estes tres bloques posúen trazos fonéticos, morfolóxicos e léxicos comúns, pero a isoglosa considerada determinante para esta distinción é a que marca a diferente maneira de facer os plurais das palabras rematadas en -n : cans/cas/cais. Dentro deles distínguense ademais varias áreas que á súa vez comparten características semellantes, como se pode ver nos cadros que seguen:

 

A continuación tedes un enlace onde atoparedes exemplos de textos dialectais galegos de cada un dos bloques e áreas coa súa correspondente gravación sonora e transcrición escrita.

http://www.consellodacultura.org/arquivos/asg/anosafala.php

Todos os materiais gráficos utilizados neste post saqueinos de aquí: 

http://commons.wikimedia.org/wiki/Dialectology_of_galician_language

Grazas wikipedia!!

TEMA 21 (2º BAC): A LITERATURA A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI. O TEATRO: O TEATRO DOS 80 E DOS 90. DRAMATURGOS, TENDENCIAS E COMPAÑÍAS ACTUAIS MÁIS RELEVANTES

 

TEMA 21 (2º BAC): A LITERATURA A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI.

O TEATRO: O TEATRO DOS 80 E DOS 90. DRAMATURGOS, TENDENCIAS E COMPAÑÍAS ACTUAIS MÁIS RELEVANTES

O proceso de normalización da cultura galega auspiciada polas institucións públicas que arrinca do Estatuto de Autonomía vai beneficiar dunha maneira moi especial ao teatro, o xénero que precisa dunha infraestrutura cultural máis complexa para a súa existencia.

O camiño cara á profesionalización do sector parte dalgúns dos protagonistas do Grupo Abrente, como dixemos nun tema anterior, que apostan pola formación necesaria para a posta en escena e pola creación de textos drámaticos: Manuel Lourenzo xunto con Francisco Pillado Mayor crean en 1978 na Coruña a Escola Dramática Galega e, pouco despois, ven a luz os Cadernos da Escola Dramática Galega, que publican textos teatrais, tanto traducións de autores internacionais como de novos dramaturgos galegos. Dous anos máis tarde, 1980, na mesma cidade fundan a Compañía Luís Seoane que contou cunha sala de representacións propia e estable: a Sala Luís Seoane.

En 1984 créase desde as institucións culturais do Goberno Galego o Centro Dramático Galego (CDG) que ten como finalidade promover a normalización e profesionalización do teatro en galego: representando obras de autores galegos e internacionais en galego e favorecendo a publicación de textos dramáticos mediante convenio con editoriais.

Nestes anos, da mesma maneira que aconteceu para a poesía e para a narrativa, é importante o impulso á creación dos premios: Premio Álvaro Cunqueiro mantido polo IGEM desde 1988 ou Premio Rafael Dieste creado pola Deputación da Coruña en 1991, entre outros.

Ademais dos dramaturgos da xeración anterior (entre os que destacabamos a Roberto Vidal Bolaño, Manuel Lourenzo e Euloxio Ruibal), xorde nos anos 80 unha importante xeración de novos autores arredor da Escola Dramática Galega da Coruña e do Premio de Teatro Breve da Escola Dramática Galega: Miguel Anxo Fernán Vello, Inma Souto, Luísa Villalta, Xoán Guisán, Gustavo Pernas... Todos eles caracterízanse por facer un teatro de fondo lirismo e simbolismo, evitar o realismo chegando a unha certa tendencia á abstracción (os personaxes son máis máscaras ca individuos). A este grupo pertence tamén Xesús Pisón quen posúe unha personalidade propia ben diferenciada afastada do gusto cultista e do simbolismo predominante dos anteriores. Pisón fai en O pauto un teatro que entronca coa tradición popular, esperpéntica e carnavalesca para realizar unha crítica social ácida.

A profesionalización conseguida durante esta época fixo posible a aparición de compañías estables, moitas delas aínda moi activas: Sarabela Teatro, Teatro do Morcego, Matarile Teatro, Teatro do Atlántico, etc.

Nos anos noventa consolídase o teatro en galego como unha opción viable economicamente o cal dá como resultado a continuidade creativa e a asociación de autores a determinadas compañías: os textos dramáticos son creados en función da representación e adaptados ás posibilidades dunha compañía. Moitas veces os autores son ao mesmo tempo directores ou actores das compañías nas que traballan. Aparecen tamén os textos dramáticos de autoría compartida e tamén unha certa secundarización do textos a prol da escenificación, de maneira que en ocasións nin sequera se trata dun texto fixado nin pensado para a súa edición (sucede así coas producións da compañía Artello ou Chévere, por exemplo). Aínda así, nos últimos anos e grazas ao papel dos premios á literatura dramática, xurdiron autores moi interesantes que prestan unha gran atención á elaboración de textos dramáticos de coidada estrutura e linguaxe ben traballada:

Miguel Anxo Murado: A grande noite de Fiz (1994)

Xabier Lama: O peregrino errante que cansou ao demo (1993)

Raúl Dans: Matalobos (1993), Lugar (1994)

Cándido Pazó: Raíñas de pedra (1994)

Rubén Ruibal: Limpeza de sangue (2005) Premio Cunqueiro e Nacional de Arte Dramática.

En definitiva, hoxe en día temos numerosas compañías profesionais de teatro en galego, existe un circuito estable de teatros dependente das axudas públicase prodúcense textos de calidade e espectáculos que logran suscitar o interese do público. A actual crise económica e a paralización de certas políticas públicas de apoio a manifestacións culturais tan complexas e custosas como esta poden provocar de novo, como xa sucedera na posguerra, a perda desta rica e, a estas alturas xa consolidada, tradición teatral.

TEMA 20 (2º BAC): A LITERATURA A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI. A PROSA: TEMAS E AUTORES DOS 80 E DOS 90. PROSISTAS E TENDENCIAS ACTUAIS MÁIS RELEVANTES

 

TEMA 20 (2º BAC): A LITERATURA A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI.

A PROSA: TEMAS E AUTORES DOS 80 E DOS 90. PROSISTAS E TENDENCIAS ACTUAIS MÁIS RELEVANTES

A literatura galega inicia un proceso de institucionalización: recoñécese o seu papel simbólico e aplícanse políticas de axuda e estímulo á súa creación: subvencións, premios literarios... deixa de converterse nun traballo de “militancia galeguista” (inicia un proceso de desideoloxización) para desenvolver unha industria cultural suxeita ás leis do mercado. A literatura en galego empeza a ser rentable para abastecer un mercado editorial crecente orientado fundamentalmente ao ensino.

Prodúcese un boom na literatura infantil e xuvenil (LIX). A narrativa explora xéneros populares ata entón inéditos na tradición galega: a renovación e ampliación temática contrasta coa volta aos esquemas clásicos no que se refire á estrutura narrativa. A razón é que se busca ampliar o número de posibles lectores: a experimentación e o espírito vangardista son arrinconados pola maioría de autores nesta estratexia.

A finais dos anos 70 e principios dos 80 van morrendo os grandes narradores da posguerra: Otero Pedrayo en 1976, Blanco Amor e Álvaro Cunqueiro en 1979, Ánxel Fole en 1986. Moitos dos autores que empezaron dentro da corrrente da Nova Narrativa Galega entre finais dos 50 e principios dos 60 estarán nesta década e nas seguintes en plena madurez creativa: Méndez Ferrín, Carlos Casares, Mª Xosé Queizán, Xosé Neira Vilas. Outros, que logo terán importancia no desenvolvemento do xénero, iniciarán a súa carreira como narradores nos 70: Xosé Fernández Ferreiro (A morte de Frank González 1975, Agosto do 36 1991), Paco Martín (No cadeixo 1976, Das cousas de Ramón Lamote 1986), Anxo Rei Ballesteros (Dos anxos e dos mortos 1972).

Nos anos 80 a narrativa consolídase como un xénero en auxe, promocionado por numerosos premios e estimulado por un crecente mercado de novos lectores (ademais da demanda escolar, numerosos cursos de formación en lingua galega favorecen e extenden unha variedade culta e formal cada vez mellor aceptada pola poboación.  Moitos adultos cun nivel cultural medio e alto que foran alfabetizados en castelán asisten a cursos de formación en lingua galega e logran superaras barreiras que os afastaban do galego escrito.

Promoción dos premios:

Víctor F. Freixanes: O triángulo inscrito na circunferencia (1981), Premio Blanco Amor

Xavier Alcalá: A nosa cinza (1980), Fábula (1980), Premio da Crítica Española

Úrsula Heinze: Importante autora de literatura infantil e xuvenil. O soño perdido e Elvira M. (1982), finalista do Premio Chitón; Anaiansi (1989), Culpable de asasinato (1993), Premio Blanco Amor.

Alfredo Conde: Breixo (1981), Memoria de Noa (1982), Xa vai o griffon no vento (1984), Premio da Crítica Española.

X.M. Martínez Oca: Beiramar (1983), Premio Blanco Amor

A narrativa de xénero

Desde mediados dos 80 e durante a década seguinte predomina unha literatura sen grandes ambicións intelectuais nin artísticas que busca entreter ao lector e acadar éxito no mercado editorial. Como se di no libro de texto “escapa aos asuntos da identidade comunitaria ou calquera intento de renovación discursiva”. O feito de que unha novela de xénero policial ou negro como Crime en Compostela (1984) de Carlos G. Reigosa resultase premiada co Premio Xerais, un dos máis importantes e prestixiosos, mostra que o mundo editorial apostaba por esta liña de narrativa popular e accesible, máis que por obras de verdadeiro interese artístico. A esta novela seguirían outras moitas: Seis cordas e un corazón (1986) de Xelís de Toro, O misterio do barco perdido (1988) tamén de Carlos G. Reigosa, Ambulancia (1990) de Suso de Toro, Miss Ourense (1994) de Bieito Iglesias, Panificadora (1994) Xosé Cid Cabido.

Outra tendencia que se experimenta é a de ciencia ficción en Soños eléctricos (1992) de Ramén Caride Ogando, Premio Blanco Amor. A de terror deu excelentes resultados na obra do escritor lugués Xosé Miranda : A biblioteca da iguana (1994), A neve e a cadeira (1994) e Vestio (1995).

A novela histórica fora xa cultivada desde os mesmos pasos do xénero narrativo en galego (López Ferreiro: A tecedeira de Bonaval, 1894) e continuou na obra de Otero Pedrayo (A romeiría de Xelmírez, 1934). Os escritores de fianis de século recuperan o xénero con diversa intencionalidad, desde a de reivindicación dunha historia propiamente galega como fai Darío Xohán Cabana en Morte de rei (1996), de revisión dunha parte escurecida da historia recente, como acontece en moitas novelas que abordan o tema da Guerra Civil Española do 36 como O lapis do carpinteiro (1998) de Manuel Rivas ou Amor de tango (1992) de Mª Xosé Queizán ata a o mero entretemento como acontece en Morning Star (1998) de Xosé Miranda, onde se mistura unha auténtica novela de aventuras con importantes acontecementos das revoltas políticas do século XIX galego.

Outra liña, que poderiamos chamar continuísta dentro da tradición galega, é a narrativa fantástica e marabillosa, seguindo os pasos do mestre Cunqueiro. Quen mellores resultados acadou neste xénero foi Darío Xohán Cabana: Galván en Saor (1989), Fortunato de Trasmundi (1990).

Narrativa experimental: Xabier Queipo (Ártico, 1990) e Xurxo Borrazás (Cabeza de chorlito, 1991; Criminal, 1994, Premio da Crítica Española; Eu é, 1996).

Narrativa infantil e xuvenil: Agustín Fernández Paz, As flores radioactivas (1989); Contos por palabras (1990), Cartas de inverno (1995), O único que queda é o amor (2007). Fina Casalderrey, Mutacións xenéticas (1991), Dúas bágoas por Máquina (1992), Un cabalo de lume (2007).

TEMA 19 (2º BAC): A LITERATURA A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI. A POESÍA: TEMAS E AUTORES DOS 80 E DOS 90. TENDENCIAS E POETAS ACTUAIS MÁIS RELEVANTES

TEMA 19 (2º BAC): A LITERATURA A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI.

A POESÍA: TEMAS E AUTORES DOS 80 E DOS 90. TENDENCIAS E POETAS ACTUAIS MÁIS RELEVANTES

Introdución

O Estatuto de Autonomía de Galicia de 1980 abre un novo marco de posibilidades para a literatura galega. A lingua galega inicia un prometedor proceso de normalización e a literatura convertirase nunha importante institución cultural de gran valor simbólico nesta etapa. En poucas palabras, o estado, a través da administración local e autonómica, pasa de vixiar e perseguir á literatura galega, como acontecía no franquismo, a protexela e estimulala: concedendo axudas á creación, organizando certames e premios literarios, organizando actos públicos con presenza literaria, etc.

A integración do galego no sistema de ensino vai propiciar tamén unha auténtica revolución dentro da literatura galega: xorden novas editoriais, hai un novo mercado de lectores moi novos ao que hai que abastecer de materiais axeitados, os escritores profesionalízanse e dan pasos para a súa internacionalización: crean as súas propias asociacións como a Asociación de Escritores en Lingua Galega ou entran a formar parte das internacionais como o Pen Club.

Nesta nova etapa a poesía vai ir perdendo o seu papel de xénero por excelencia da literatura galega en favor da narrativa. Porén a poesía seguirá a ter unha extraordinaria vitalidade neste anos en que aparecerán novos autores, colectivos poéticos, revistas e premios. Ao mesmo tempo, as novas condicións políticas favorecerán que a poesía, e en xeral a literatura, se vaia liberando das súas obrigas de asumir o proxecto político nacionalista, unha vez que xa era posible facelo por medio das institucións políticas.

Signos de cambio con respecto á etapa anterior

Os anos 70 estiveron dominados por unha poesía socialrealista xa moi esgotada. A partir de mediados da década van aparecer tres obras que marcan un cambio de rumbo de cara a unha poesía de gran preocupación formal: Con pólvora e magnolias (1976), Seraogna (1976) de Alfonso Pexegueiro e Herba aquí e acolá (1980) de Álvaro Cunqueiro. Ao mesmo tempo xorden colectivos poéticos que fan propostas moi novidosas de diferente signo:

• O colectivo Rompente explora a poesía máis vangardista ligada a correntes como o pop e o rock. Mistura poesía con outros formatos como o video ou o espectáculo musical. Desde as súa primeiras obras, Fóra as vosas suxas mans de Manuel Antonio (1979) reivindican a poesía como arte rupturista coa tradición e experimental sen esquecer o compromiso radical coa lingua. Na serie Tres tristes tigres conectan a poesía galega coa cultura pop para transmitir o desacougo da sociedade urbana e posindustrial.
• A poesía do colectivo Cravo Fondo ou do Colectivo Alén son exemplos da viraxe que se está producindo desde a poesía de temática social realista a unha poesía centrada na preocupación intimista.
• Colectivo Loia, creado en Madrid arredor da revista do mesmo nome por un grupo de estudantes galegos, Lois Pereiro, Manuel Rivas e o artista plástico Antón Patiño Patiño) que apostan pola mistura experimental entre a creación literaria e a plástica conseguindo unha estética underground.

A poesía dos 80

Aparecen un gran número de escritores novos estimulados pola vitalidade cultural en galego que se produce co cambio de rexime. Levan a cabo unha importante posta ao día da poesía galega, tanto polo seu rigor formal, como pola súa capacidade de diálogo coa literatura universal. En xeral responden a unha nova actitude poética que podemos resumir nas seguintes características:

• Tendencia ao culturalismo: citas de autores da tradición galega e universal, referencias a obras de arte de diferentes ámbitos culturais.
• Coidado formal. Gusto polas formas máis clásicas como o soneto.
• Abandono da temática social por temas existenciais clásicos (amor sensual, amor trascendente, paso do tempo, morte... A reflexión sobre a poesía e a arte literaria convértese nunha preocupación recorrente.
• O suxeito lírico externalízase: abandónase o “nós” colectivo propio da poesía social, pero tamén se apreza unha tendencia a evitar o “eu” que implica unha poesía centrada no autobiografismo.
• Algúns autores e obras:
• Xabier Rodríguez Baixeras: Fentos no mar (1981)
• Xosé Mª álvarez Cáccamo: A praia das furnas (1983)
• Pilar Pallarés: Sétima soidade (1984)
• Miguel Anxo Fernán-Vello: Seivas de amor e tránsito (1984)
• Lois Pereiro: Poesía (1981/1991), Poesía última de amor e enfermidade (1994)

A poesía a partir dos 90

En xeral abandónase a liña culturalista e clasicista da década anterior e inténtase devolver á poesía a frescura da experiencia e dunha linguaxe máis próxima que busca a comunicación efectiva e mesmo interactiva co receptor. Os poetas que se dan a coñecer nesta época buscan novas canles de expresión a través de editoriais, pero, cada vez máis, dos medios de comunicación dixitais (páxinas web, blogs poéticos, etc.) e da posta en escena da poesía en lugares públicos no que se misturan elementos musicais e plásticos. Os numerosísimos creadores e creadoras de poesía que xorden nestas últimas décadas comparten algunhas carácterísticas:

• Temática relacionada coa experiencia vital cotiá: o discurso poético tradicional enriquécese con elementos doutros discursos presentes na cotidianeidade (Rafa Villar, Carlos Negro)
• Abandono da tendencia ao culturalismo e ao manierismo formal imperante na poesía dos 80. Fronte ás formas estróficas clásicas apóstase polo verso libre.
• Creación de espazos propios, ben rurais (Lupe Gómez) ou pertencentes á memoria íntima (Helena de Carlos).
• Reaparición da poesía social e política cun discurso totalmente renovado (Chus Pato). Aparición dunha potente poesía que trata o xénero desde unha nova perspectiva: a experiencia subxectiva do corpo feminino aparece como tema político en moitas das autoras destes anos, moi lonxe do tratamento como obxecto que sempre tivo na tradición poética occidental (Chus Pato, Olga Novo, Lupe Gómez...).

TEMA 18 (2º BAC): O GALEGO A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI: CARACTERÍSTICAS FUNDAMENTAIS, CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

 

TEMA 18 (2º BAC): O GALEGO A FINAIS DO S. XX E PRINCIPIOS DO S. XXI: CARACTERÍSTICAS FUNDAMENTAIS, CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

Resumo do marco lexislativo

Transición democrática española: 1975 morre Franco

Constitución de 1978

Desenvolvemento do Estado das Autonomías:

Estatuto de Autonomía de Galicia (1980)

Co-oficialización das linguas periféricas do estado nos seus respectivos territorios.

Lei de Normalización Lingüística (1983)

Regúlase e planifícase a introdución do galego na administración pública e no ensino.

Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega (2004)

Decreto de Plurilingüismo (2009)

Este período coincide co final da ditadura de Franco e o inicio da transición a un réxime democrático que vai abrir unha perspectiva de cambio no papel das linguas das nacionalidades históricas: galego, vasco e catalán.

En 1978 apróbase a Constitución Española que recoñece a cooficialidade, xunto co castelán, das outras linguas españolas nos seus respectivos territorios e de acordo cos seus Estatutos. O Estatuto de Autonomía de Galicia apróbase en 1980 e nel recóllese que o galego é a lingua propia de Galicia e, de acordo coa Constitución, será cooficial co castelán. Os poderes públicos de Galicia, ademais de velar polo uso normal das dúas linguas, teñen a obriga de potenciar o emprego do galego na vida pública e facilitarán o seu coñecemento. A partir deste compromiso recollido no Estatuto, desenvólvese a Lei de Normalización Lingüística, aprobada no Parlamento Galego en 1983. Nesta importantísima lei regúlase a promoción e o uso da lingua galega na administración pública (Parlamento, Xunta de Galicia, concellos, xustiza, centros de ensino, toponimia, medios de comunicación públicos...). En xeral, pomos dicir que nos últimos 30 anos foise conseguindo un grao de normalización para o galego na vida pública bastante aceptable:

·       O galego está presente na documentación escrita e mesmo nas interaccións orais dos cidadáns coa administración local e autonómica.

·      Está máis ou menos aceptado como lingua do sistema de ensino (tanto como materia de estudo ou como lingua vehicular).

·      Existe unha radio e unha televisión pública que emiten integramente en galego.

·      Existe unha rica actividade cultural (literaria, artística) en galego.

·      Pouco a pouco, van cedendo os prexuízos que asociaban a lingua galega á ignorancia e á rusticidade, aínda que se reforzan outros como a súa inutilidade no mundo de hoxe ou a asociación a determinadas posturas políticas.

·      Aumentaron os comportamentos bilingües, tanto entre galego falantes como entre castelán falantes.

Porén, todos os implicados no proceso de normalización do galego admiten que estes indicios positivos conviven con moitas sombras que ameazan o éxito da recuperación total do galego na nosa sociedade:

·      Algúns sectores da vida pública móstranse aínda moi reticentes a aceptar con normalidade o uso do galego nas súas interaccións cos cidadáns: o mundo da xustiza, as forzas de orde pública (exército, garda civil), a igrexa (igrexas).

·      Os medios de comunicación privados (malia recibir cuantiosas axudas públicas) fan un uso case testemuñal da lingua galega e ademais asociado determinados estereotipos negativos.

·      O medio urbano continúa mostrándose refractario á lingua galega.

·      Dáse unha perda da transmisión interxeneracional da lingua: moitos pais galego falantes renuncian a ensinar aos fillos a súa lingua.

En 2004 o Parlamento de Galicia aproba por unanimidade o Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega que pretendía dar un novo impulso á lingua galega no seo da sociedade galega. Cinco anos despois da súa aprobación por parte de todos os grupos políticos con representación parlamentaria, en 2009 rompeuse o consenso desde o Goberno galego para impulsar o actual Decreto de Plurilingüismo que pretende blindar os dereitos dos que non queren un avance significativo do galego na sociedade. Hai pouco máis dun mes, o Tribunal Superior de Xustiza de Galiza declarou nulos algúns artigos do Decreto de Plurilingüismo e aínda está pendente un recurso perante o Tribunal Constitucional interposto pola Real Academia Galega. A conclusión á que podemos chegar é que o consenso arredor do tema da lingua que imperou nos últimos 30 anos rompeuse e agora asistimos a un radicalización das posturas tanto por parte dos partidarios dunhas medidas máis radicais que fagan efectiva a normalización como por parte dos que sempre foron reacios e mesmo belixerantemente contrarios a calquera cambio de estatus para a lingua galega: a polémica segue moi viva.

TEMA 11 (1º BAC): A LINGUA GALEGA NOS SÉCULOS ESCUROS: CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS. CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

TEMA 11 (1º BAC): A LINGUA GALEGA E A LITERATURA NOS SÉCULOS ESCUROS: CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS. CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

O galego é a lingua de uso normal en Galicia, tanto no ámbito oral como no escrito, ata remate do século XV. Consérvanse moitos documentos tanto de carácter público como privado que así o demostran. Que aconteceu para que se deixase de escribir galego e fose substituído polo castelán en Galicia?

En primeiro lugar teriamos que falar da perda de influencia de Galicia e a súa aristocracia na corte de Castela e León. En segundo lugar o triunfo dunha política centralizadora e uniformizadora culturalmente da monarquía castelá, que culmina no reinado dos Reis Católicos. A nobreza galega non vía apoiados os seus intereses neste tipo de política e viuse envolta e guerras dinásticas das que saiu moi prexudicada. O resultado foi a drástica perda de poder e a súa substitución por unha nova nobreza fiel á monarquía en moitas ocasións vida de fóra.

É importante que entendades que o galego nunca deixou de falarse e mesmo que non estivo prohibido. O que ocorreu foi moito máis complexo e prolongouse como un conflito latente durante centos de anos (séculos escuros) que sentou as bases da profunda desigualdade entre o galego e o castelán en Galicia que chega ata hoxe. Vaiamos apuntando algúns datos que nos axuden a comprendelo:

• Os historiadores falan dunha auténtica substitución das clases dirixentes en Galicia entre os séculos XIV e XV: a monarquía outorga os postos importantes a persoas do seu círculo que veñen de fóra e non coñecen a lingua do país. O proceso de castelanización comeza nas elites sociais e, durante moito tempo, restrínxese ás clases altas. Axiña será imprescindible falar en castelán para ascender socialmente.
• A partir de 1480 non se permite realizar tarefas de escribán sen un exame previo e a licenza do Real Consello. Deste xeito, a partir desta época contrólase con efectividade a lingua en que se escriben os documentos oficiais: o castelán.
• A perda escrita do galego, xunto co seu prestixio como lingua con tradición cultural e literaria, prodúcese nun momento crucial para o desenvolvemento das linguas vulgares: o momento en que a imprenta favorece a extensión da cultura escrita.
• O galego entre principios do século XVI e principios do XIX, repregado ás clases populares e reducido a lingua oral, segue a presentar unha gran vitalidade en todas as manifestacións da cultura tradicional popular. A estas clases tardou moito en chegar, porque non tiñan acceso á educación oficial e era practicamente imposible que deran o salto á clase dirixente. O seu uso ocasional nos ámbitos cultos aparece, así, ligado á vida rural e humilde das clases baixas e será sempre asociado á idea de “auténtico, puro, tradicional e entrañablemente galego”. Esta asociación de ideas, como lembraredes, está claramente expresado no prólogo que escribiu Rosalía de Castro para o seu libro Cantares gallegos en 1863.

Na clase iremos lendo e comentando algúns textos que se conservan de literatura en galego entre os séculos XVI e fianais do XVIII a partir dunha antoloxía de textos: por unha parte poesía culta renacentista, barroca, neoclásica, e por outra parte literatura poopular de tradición oral, coplas, romances, contos, etc.

A literatura popular desenvólvese con absoluta normalidade entre as capas menos favorecidas da sociedade, transmitida de forma oral, tanto en reunións de grandes grupos como no seo da intimidade familiar. Podemos dicir que a literatura era a escola dos pobres, pois por medio dela transmitíanse coñecementos, valores e sentido de pertenza a unha comunidade.

Podemos dividir o conxunto da literatura popular en dous grandes bloques:

o     O cancioneiro popular: composto por unha gran variedade de composicións de diferentes ritmos e temática: muiñeiras, alalás, cantigas de maio, cantigas de reis, vilancicos, cantigas de sega, de arrieiros, de recollida do liño, satíricas, regueifas, cantigas de berce... Moitas delas vímolas xa encabezando os cantares gallegos de Rosalía de Castro.

As formas estróficas máis frecuentes son:

–a copla ou cantiga: catro versos de 8 ou 6 sílabas con rima asoante nos versos pares.

–o terceto de octosílabos con rima asoante nos versos impares.

–a muiñeira de hendecasílabos con acentos fixos na 1ª, 4ª, 7ª e 10ª sílabas (hendecasílabos de gaita galega).

–os romances: series de versos octosílabos con rima asoante nos versos pares.

o     A narrativa oral: composta por contos (poden ser marabillosos, exemplares con finalidade didáctica ou humorísticos) e lendas (poden narrar a orixe dun lugar, feitos históricos ou milagres de santos). 

As mulleres tiñan un papel moi importante na transmisión dos diferentes xéneros da literatura popular

 

Características lingüísticas fundamentais

Neste periodo danse cambios importantes a nivel fonético, morfolóxico, sintáctico e léxico que configuran a lingua que chegará aos nosos días.

• Por unha parte debemos de ter en conta que se consolidan as diferenzas co portugués. A falta de intercambios culturais con Portugal e a situación de diglosia co castelán fai que se incorporen moitos castelanismos en todos os niveis da lingua e que se tome como modelo de lingua culta o castelán (e non o portugués, por exemplo, que sería máis lóxico polo seu estreito parentesco).
• A redución a lingua oral e a súa expulsión dos ambientes cultos provocará que o galego non modernice e actualice o léxico culto e formal. A lingua galega perde os seus rexistros formalizados e queda convertida na práctica nunha lingua vulgar ligada á vida das clases populares, ao mundo do traballo e ao medio rural, desprazada dos usos elevados e dos ambientes cortesáns.
• Aparece entre o século XVI e XVII un forte sentimento de desprezo ligado á situación de desigualdade social e funcional (diglosia) en que convivía co castelán. Este sentimento afecta en xeral a todo o que ten que ver con Galicia.

Cambios que se produciron con respecto ao galego medieval:

• Fonoloxía:
• Perda das vogais nasais: irmão pasa a  irmao, irmán ou irmá
• Perda das sibilantes sonoras: o sistema de fonemas sibilantes queda reducido a: /s/ casa, /0/ zapato, e /∫/ xeito
• Conservación do fonema /ts/ chave
• Aparición de fenómenos propios como a gheada: o ghato neghro
• Morfosintaxe:
• Distinción te/che: Vinte na festa pero Vinche o coche na festa
• Distinción llo/llelo: Deillo a el pero Deillelo a eles
• xeneralización da desinencia verbal –ches para a 2ª persoa sing. do pret. perf.: Dixeches que virías axiña
• Xeneralización da desinencia verbal –o para a 3ª persoa sing. do pret. perf.: Fixo o que debía
• Conservación da desinencia verbal  –des para a 2ª persoa plural do pres. indic.: Cantades moi ben!
• Léxico:
• Incorporación de moitos castelanismos na lingua cotiá: Dios, pueblo, jueves, iglesia...

TEMA 16 (2º Bac): Historia da normativización: a construción da variedade estándar. Interferencias e desviacións da norma

TEMA 16 (2º Bac): Historia da normativización: a construción da variedade estándar. Interferencias e desviacións da norma

A variedade estándar, tamén chamada lingua padrón, é aquela que se acepta como modelo de lingua común e correcta, válida para usos formais e niveis medios e cultos. É a lingua que se utiliza na escola, nos medios de comunicación, nas institucións que organizan a vida política e administrativa. É a variedade que representa (e unifica) as outras posibles variedades dunha lingua (dialectais, contextuais e socioculturais).

A variedade estándar é imprescindible para unha lingua que queira desempeñar todos os papeis comunicativos dunha sociedade complexa como a actual: desde os usos íntimos e informais ata os usos cunha dimensión pública, que esixen un nivel culto e un rexistro formal. A necesidade dunha variedade estándar para o galego faise notar a mediados do século XIX cando os escritores do Rexurdimento lle devolven o seu uso escrito e literario.

A tradición escrita do galego moderno arrinca de mediados do século XIX e desde ese momento xa se poden aprezar dúas tendencias acerca do que debe ser o galego estádar:

·      Unha tendencia que poderiamos chamar etimolóxica ou cultista caracterizada por tomar como referencia para a ortografía do galego e a adaptación de cultismos a etimoloxía latina. Algúns escritores que practicaron esta tendencia foron Eduardo Pondal e Xoán Vicente Viqueira.

·      Outra tendencia que poderiamos chamar popularizante, caracterizada por intentar tomar como referencia o galego oral popular, moitas veces vacilante en canto ás solucións ortográficas, léxicas e sintácticas e con moitas interferencias do castelán. Algúns escritores que seguen esta liña son Rosalía de Castro e Manuel Curros Enríquez.

Porén, o que axiña queda claro é que para escribir en galego non é suficiente a ortografía do castelán: os escritores son conscientes de que hai sons que non existen en galego, encontros vocálicos, diferenza entre sílabas tónicas e átonas, etc. Estas dificultades son superadas coa utilización profusa de apóstrofos, acentos graves, agudos e circunflexos, guións...

En definitiva, nesta primeira etapa non se chega a facer ningún acordo para a escrita do galego. Cada escritor vai consolidando un modelo de lingua máis ou menos fiel á súa variedade local e sen criterios establecidos para a adaptación de cultismos ou a representación de particularidades fónicas do galego. Con todo algunhas solucións acaban impoñéndose: o grafema x tanto para /∫/ (peixe) como para /ks/ (excelente), o dígrafo nh para /h/ (algunha), a utilización de apóstrofes para representar os encontros vocálicos (Lugar máis hermoso/ no mundo n´achara/ qu´aquel de Galicia/ ¡Galicia encantada!).

A primeira tentativa de establecer unhas bases para a estandarización da lingua parte do Seminario de Estudos Galegos en 1933: Algunhas normas pra a unificazón do idioma galego. Entre os seus acertos, esta proposta logra poñer orde na adaptación de cultismos, que na época era bastante caótica, pois moitos escritores utilizaban adaptacións extravagantes (pseudoevolucións, hiperenxebrismos) sen base etimolóxica nin de uso, por afán diferencialista. A guerra e a ditadura impediron que esta proposta chegara a popularizarse, pois o galego foi varrido por moitos anos da vida pública.

A partir dos anos cincuenta vanse xeralizando as normas de estilo ortográfico vixentes na Editorial Galaxia que podemos caracterizar por unha tendencia á eliminación dos signos ortográficos utilizados para representar os encontros vocálicos (apóstrofos e guións) e pola adopción dunha acentuación semellante á da ortografía do castelán (elimínanse os outros tipos de acentos).

Nos anos 70 xorden novas propostas, froito dun mellor coñecemento da lingua galega viva, o que permite depurar o modelo de lingua estándar de castelanismos e hiperenxebrismos, ademais de adoptar un criterio científico para a adaptación de cultismos. Estas propostas cristalizan nas Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego de 1982, presentadas conxuntamente polo Instituto da Lingua Galega e a Real Academia Galega. Foi a primeira normativa oficial e nace nun momento clave: o nacemento da Autonomía de Galicia. É o galego estándar que se vén utilizando na administración pública de Galicia e no sistema educativo. Trátase dun modelo de lingua fortemente enraizado no galego falado. Adapta solucións ortográficas xa consolidadas na tradición escrita galega contemporánea que vén desenvolvéndose desde o século XIX e, ao mesmo tempo, depúraa de elementos alleos e proporciónalle os mecanismos para a súa adaptación ás novas necesidades que lle abre o camiño da normalización.

Non todos os sectores da cultura galega aceptaron as Normas oficializadas de 1982. Algúns defenderon posturas favorables a unha normativa de achegamento ao portugués: reintegracionismo. O argumento do que parten é que o galego e o portugués son variantes da mesma lingua, dotada de gran unidade ata finais da Idade Media, e polo tanto, o galego oral xa ten unha variante culta. O máis práctico, para eles, mesmo desde o punto de vista da supervivencia da nosa lingua, é adaptarse á norma culta do portugués e integrarse nunha gran comunidade de falantes que é a lusofonía.

En 2003 prodúcese unha revisión das Normas oficiais de 1982, favorecendo o acordo cos sectores máis moderados do reintegracionismo. Con todo, non existe, aínda, unha reconciliación total.

INTERFERENCIAS E DESVIACIÓNS DA NORMA

En primeiro lugar imos definir ámbolos dous conceptos:

Interferencia é a influencia dunha lingua sobre outra, incorporando elementos que desprazan e substitúen os propios da lingua receptora. A interferencia pode darse en calquera dos niveis dunha lingua: fonético, morfosintáctico e léxico-semántico. A lingua coa que máis interferencias ten o galego é a lingua coa que vive en permanente contacto desde hai séculos: o castelán. As interferencias do castelán chámanse castelanismos. A continuación imos sinalar castelanismos frecuentes en cada un dos niveis lingüísticos:

·      Castelanismos fonéticos: a non distinción de 7 vogais en posición tónica, a imitación da entoación propia do castelán, a mala pronunciación de fonemas característicos do galego coma o /∫/ ou /h/.

·      Castelanismos morfosintácticos: afectan ás formas verbais: conduzco por conduzo, soupen por souben, leer por ler, reír por rir… á utilización de tempos compostos: había feito, hei feito por fixera e fixen;  á colocación do pronome átono: Me dixo que viría por Díxome que viría; á utilización do pronome reflexivo en contextos en que o galego nunca o utiliza: Lavouse a cara  por Lavou a cara.

·      Castelanismos léxicos e semánticos: substituír palabras galegas por palabras castelás: cuchara por culler, sartén por tixola ou tixela, Dios por Deus; ás veces cunha pequeña adaptación ao galego: conexo por coello, cuchilo por coitelo, carreteira por estrada, axuntamento por concello. Os castelanismos semánticos van máis alá de substituír unha palabra por outra; modifican a estrutura profunda de oposición de significado que existen en galego: ex. non é o mesmo “escada” ca “escaleira”, pero un uso do galego interferido ignora esta distinción e adopta sempre o termo idéntico ao castelán: “escaleira”; “rubio” ou “roibo” ou “ruibo” en galego ten o significado de “rojo” en castelán, pero nun uso interferido polo castelán “rubio” pasa a significar “de pelo claro”, concepto para o que o galego ten a palabra “roxo” (na fala tradicional “unha vaca roxa” non é o mesmo ca “unha vaca rubia”). Neste nivel tamén poderiamos incluír a substitución da fraseoloxía tradicional galega (frases feitas, refráns) por unha tradución literal de frases e refráns casteláns: ex. En galego a frase castelá No está el horno para bollos diríase “Non está o alcacer para gaitas”; No me mires con esa cara diríase “Non espetes o corno na braña” ou “Non me poñas cara de ferreiro”.

Desviacións son aqueles usos da lingua que se afastan da lingua estándar, aínda que sexan formas plenamente galegas: dialectalismos (ghato por gato, corazón por corazón, iste por este, “deulle o millo ás galiñas” por “deulles o millo ás galiñas”, muito por moito, cimos por grelos, vulgarismos (probe por pobre, direito por dereito, bailare  por bailar), hiperenxebrismos (calqueira por calquera), pseudoevolucións (cadeirádego por catedrático)… que xa foron descritos nun tema anterior.