TEMA 9 (2º BACH): ESTRUTURA E FORMACIÓN DE PALABRAS. TIPOS DE MORFEMAS E ANÁLISE MORFOLÓXICA

 

TEMA 9 (2º BACH): ESTRUTURA E FORMACIÓN DE PALABRAS. TIPOS DE MORFEMAS E ANÁLISE MORFOLÓXICA

Como sabedes a lingua é un código dobremente articulado: a primeira articulación corresponde a unidades dotadas de significante e significado (monemas ou morfemas, palabras, frases, oracións...) e a segunda articulación a unidades con significante pero sen significado (fonemas). Dos fonemas, unidades da segunda articulación, xa falamos o trimestre pasado no tema 2; agora é o momento de repasar como se comportan as unidades da primeira articulación da linguaxe e cales son os mecanismos de combinación das unidades máis pequenas (morfemas) para a formación de unidades maiores (palabras), un campo que estuda a morfoloxía.

O morfema é a unidade lingüística mínima con significante e significado. Máis alá desta unidade, se seguimos descompoñendo en unidades menores obteremos fonemas, que, como dixemos, teñen significante pero non significado.

Os morfemas poden ser léxicos, se o significado que achegan ten que ver co mundo extralingüístico (cant-a-ba-mos), e morfemas flexivos ou gramaticais (cant-a-ba-mos), se o significado que achegan ten que ver con nocións e relacións lingüísticas.

Os morfemas léxicos á súa vez poden ser lexemas (libr-ería), que conteñen o significado básico da palabra, e morfemas derivativos ou afixos (prefixos, infixos e sufixos): cafe-t-ería , des-cafe-in-ado-o, que se unen a unha raíz completando e modificando parte do seu significado inicial.

Os morfemas gramaticais expresan categorías morfolóxicas tales como xénero e número nos substantivos e adxectivos ( rapaz-a-s) e vogal temática, tempo, modo, número e persoa nos verbos (fal-a-che-s).

Como acontece cos fonemas, pódense atopar variantes combinatorias do mesmo morfema, alomorfos: o morfema de plural persenta os seguintes alomorfos: casa-s, pape-is, rapac-es, lapis- Ø .

A palabra é a unidade lingüística libre máis pequena con significante e significado. Unha palabra pode estar constituída por un morfema (can) ou máis dun morfema (can-s, can-in-o). Na escrita represéntase precedida e seguida de espazos, de maneira que se percibe a simple vista a súa singularidade no texto.

Os procedementos principais para a creación de novas palabras son a derivación e a composición

As palabras derivadas son aquelas que engaden a un lexema un prefixo (prefixación: des-facer), un sufixo (sufixación: actu-a-ción), ou ámbolos dous funcionando conxuntamente, de maneira que se eliminamos un dos afixos (o prefixo ou o sufixo) o resultado é unha palabra inexistente (parasíntese: des-camp-ado). É mesmo posible que a derivación se faga de maneira regresiva: escoita a partir de escoitar, corte a partir de cortar.

As palabras compostas están formadas pola adición de dous lexemas que poden estár unidos ou non: vagalume, lucecú, pero tamén: verme da luz e vella facendo papas.

vagalume, lucecú, verme da luz e vella facendo papas son palabras compostas

Outros procedementos bastante produtivos actualmente de creación de plabras serían a redución (bici por bicicleta, tele por televisión, moto por motocicleta), as siglas (DVD “deuvedé”, TDT “tedeté”) e os acrónimos (SIDA, OVNI, DOG “doga”).

O conxunto de palabras relacionadas entre si por teren o mesmo lexema chámase familia léxica: negro, negrura, ennegrecer.

Análise morfolóxica

Unha vez determinados os tipos de morfemas e os precedementos de formación de palabras, falaremos da mecánica da análise mediante a segmentación en unidades máis pequenas e da conmutación, comprobando que esas unidades son reutilizables noutras palabras: a palabra podrecer podemos segmentala asi: podr-ec-er e logo comprobar que ao lexema podr- poden engadírselle outros morfemas: podre, podremia, podricallo e o morfema –ecer pode aparecer tamén noutras palabras: florecer, escurecer, a partir de que do que podemos deducir que o sufixo –ec-er serve para facer verbos a partir de adxectivos (ou substantivos no caso de florecer), indicando o desenvolvemento dun proceso de adquisición da característica expresada no lexema que constitúe a raíz.

Sufixos derivativos máis usuais

• Colectivos: goleada, ramaxe, amenedo, carballeira
• Locativos: lavadoiro, panadaría, carballal, outeiro
• Xentilicios: ferrolán, limiao, galego, betanceiro,
• Temporais: tempada, quincena, mandato, sementeira
• De acción: patada, alancada, laído, atadura
• Caracterizadores: barbudo, areosa, lerchán
• Profesionais: adegueiro, cantante, agricultor
• Abstractos: abundancia, puxanza, fermosura, tolemia
• Outros: análise, clorídrico, hepatite