TEMA 11 (2º BACH): O GALEGO DE 1936 A 1975: CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS. CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

TEMA 11 (2º BACH): O GALEGO DE 1936 A 1975: CARACTERÍSTICAS LINGÜÍSTICAS FUNDAMENTAIS. CONTEXTO HISTÓRICO E SITUACIÓN SOCIOLINGÜÍSTICA

1. Características lingüísticas fundamentais

Os escritores en galego desde o Rexudimento enfrontáronse ao problema de como representar por escrito unha lingua oral da que non coñecían tradición escrita. Contra mediados do século XX xa se contaba cunha recente tradición escrita, a que se fora conformando cos escritores do século XIX e do 1º terzo do século XX.

Nesta época pode falarse dunha tendencia á simplificación da normas ortográficas, especialmente no que respecta ao uso de acentos diacríticos con diversas funcións diferenciadoras: acentos graves (à), agudos (é) e circunflexos (pôr), apóstrofos (n´outras) e guións (d-este, co-a). A partir de agora usaranse só os acentos graves (´) e desaparecerán paulatinamente o uso de apóstrofes e guións para indicar encontros vocálicos.

Tamén hai que sinalar unha moderación da tendencia ao diferencialismo característico do galego escrito do 1º terzo do XX, de maneira que diminúe o uso de hiperenxebrismos, pseudoevolucións, arcaísmos e dialectalismos. A este proceso de depuración  que supón delimitar o que é galego do que non é galego (depurar a lingua de castelanismos pero tamén de solucións inventadas e inexistentes na fala para evitar os castelanismos) contribuíu de maneira definitiva o estudo científico da lingua galega. A partir de mediados dos anos 60 na Universidade de Santiago de Compostela e arredor da cátedra de Lingua e literatura galega e dos estudos de Filoloxía Románica realízanse diversos estudos sobre o galego falado.A partir destes traballos, que supoñen unha base sólida de coñecemento da lingua, iníciase a elaboración dun modelo de lingua estándar na década dos 70.

Con todo, e dependendo dos autores, o galego das obras literarias clásicas desta época –iso que vós chamades de maneira inexacta galego antigo– presentará diferencias chamativas con respecto ao galego estandarizado dos vosos textos ecolares ao que estades afeitos: unhas normas de acentuación diferentes, dialectalismos, cultismos adaptados de maneira diferente, vulgarismos (n´A esmorga tedes moreas de exemplos), arcaísmos (moi queridos por Álvaro Cunqueiro e de gran rendemento estilístico na súa poesía)... que iremos identificando a medida que leamos os textos na clase.

2. Contexto histórico e situación sociolingüística

O golpe de estado militar de 1936 contra o réxime democrático da II República Española significa unha ruptura radical con todos os logros da cultura galega do 1º terzo do século XX.

A terrible represión política que se levou a cabo sistematicamente nos territorios que quedan baixo o poder dos sublevados obriga a que cesen repentinamente a súa actividade asociacións culturais, xornais, revistas e editoriais comprometidas coa recuperación da lingua e a cultura galega. A pluralidade política queda suspendida e os membros e simpatizantes de partidos de esquerdas, nacionalistas ou simplemente defensores da república e da democracia son perseguidos. O asasinato, o exilio e o ostracismo cébanse en todos aqueles que non apoien o golpe de estado.

A victoria do réxime fascista de Franco supuxo:

·    A perda das liberdades democráticas.

·    A instauración dunha política de uniformización ideolóxica, lingüística-cultural e relixiosa (o nacional-catolicismo).

·    A entrada nunha forte recesión económica causada polos efectos da guerra e por unha política autárquica que restrinxe as relacións comerciais co exterior. O resultado foi un retroceso brutal do nivel de vida da maioría da poboación, condenada á escasez e ao racionamento de produtos de primeira necesidade durante máis dunha década, mentres florecía o mercado negro (estraperlo) coa complicidade das autoridades.

A situación non mellorou ata a década dos 50, en que a ONU revocou o acordo na que instaba aos seus membros a retirar os seus embaixadores dee Madrid. Neste momento EEUU e o Reino Unido deciden retomar as relacións diplomáticas con España. O réxime empeza a ter recoñecemento internacional e, en contrapartida, vese obrigado a ofrecer algúns signos de apertura que van favorecer un tímido repunte cultural.

Octavilla propagandística difundia na Coruña en 1942

Neste periodo a lingua galega, que antes da guerra estaba gañando espazos na vida pública (prensa, radio, discursos políticos, introdución no sistema de ensino), quedou totalmente prohibido no ámbito público e a nivel oficial. Desde a propaganda do réxime volve a insistirse nos vellos estereotipos de rusticidade e incultura asociados ao uso do galego pero, ademais, agora engádese un novo estigma negativo: o carácter antipatriótico de quen o utilizaba. Só se admitía o seu uso entre xente de moi baixa formación educativa, en ámbitos familiares ou asociado a unha visión folclórica e embrutecida da cultura galega (pensemos no éxito de personaxes como Xan das Bólas nas películas da época).

Hai varios aspectos que teñen unha gran influencia na importante desgaleguización da sociedade galega durante esta época:

• A escola: a escolarización obrigatoria funciona como un elemento moi eficaz de desgaleguización. O galego, que era a lingua da maioría dos escolantes, non só estaba ausente dos plans educativos, senón que era motivo de castigo e ridiculización para aqueles nenos que o usaban na escola.
• Os medios de comunicación de masas: a partir dos anos 60 en que boa parte das clases baixas accede á sociedade de consumo, tanto a radio como a televisión e o cine difunden modelos de conduta “modernos” sempre identificados co uso do castelán (pensade que en moi poucos países se dobran absolutamente todos os produtos audiovisuais que chegan de fóra e que isto só cabe interpretalo como parte dunha política lingüística de uniformización).
• A emigración: as penosas condicións económicas que perduraron durante décadas despois da guerra e o desenvolvemento industrial a partir dos anos 60 en zonas moi localizadas (Madrid, País Vasco, Barcelona) impulsaron a moita xente a emigrar (ao estranxeiro, a cidades industriais do estado, a cidades galegas). O cambio de hábitat tamén é un factor importante para que as persoas cambien os seus hábitos lingüísticos e, sobre todo, un factor que dificulta a transmisión xeracional.

Polo tanto, durante o franquismo acelérase a desgaleguización da sociedade galega e chega a afectar a sectores que foran tradicionalmente os garantes da súa transmisión: clases baixas traballadoras, habitantes do medio rural emigrados...

Ao mesmo tempo, o galego empeza a ser de novo obxecto de interese e reivindicación entre a oposición antifranquista que ve na represión da lingua un instrumento máis de suxugación do poder totalitario que queren combater. O galego será a lingua vehicular do sindicalismo, do feminismo e de boa parte partidos clandestinos que loitan para debilitar o réxime franquista: é, como ben dixo Celso Emilio Ferreiro, a lingua proletaria do meu pobo.