O GALEGO NO 1º TERZO DO S. XX

TEMA 3 (2º BAC): O GALEGO NO 1º TERZO DO S. XX

3. 1. Contexto histórico

A comezos do século XX España estaba sumida nunha profunda depresión política, económica e social cuxa data simbólica é 1898, ano no que perde as derradeiras posesións do seu antigo e inmenso imperio: Cuba.

O período que agora estudamos abarca tres etapas ben diferenciadas:

• A Restauración borbónica (1874-1931): trátase dun réxime de monarquía parlamentaria no que se van sucedendo no goberno de maneira pactada liberais conservadores e progresistas nun sistema que acusa un importante déficit democrático. A estrutura do estado centralista vese cada vez máis cuestionada desde as zonas periféricas industrializadas e prósperas como Cataluña e o País Vasco, pero tamén Galicia.

• A II República (1931-1936): Os anos 30 caracterízanse por un clima xeral en toda Europa de gran violencia e malestar social que favorece a extensión e a aparición de movementos políticos totalitarios: comunismo, fascismo, nacismo... A II República española foi unha época de grandes avances democráticos e intentos de reformas sociais profundas que non acabaron de ser asumidas por sectores sociais de moito peso que acabaron apoiando o golpe de estado militar que rematou nunha longa ditadura fascista.

• A Guerra Civil (1936-1939): Adóitase dicir que a Guerra Civil española foi o ensaio da II Guerra Mundial. Aquí, díxose, librouse a batalla contra o comunismo e outras ideoloxías de extrema esquerda que poñían en perigo os intereses económicos e ideolóxicos da burguesía. Iso, polo menos, foi o que viron as potencias europeas que deixaron que a República española se fundise, sen decatarse da ameaza totalitaria do fascismo e do nacismo que pouco despois provocaría unha guerra de dimensións descoñecidas.

Galicia era unha rexión atrasada con respecto a outras zonas industrializadas de España e cuns medios de comunicación escasos e deficitarios. Porén había algunhas zonas cunha industrialización importante como Vigo, Ferrol ou A Coruña. A maioría da poboación dedicábase á agricultura e á pesca artesanal e grandes masas excedentes destas ocupacións víronse obrigadas a emigrar a América desde mediados do s. XIX. O trauma da emigración será un dos temas constantes da literatura galega  desde o Rexurdimento. A emigración será, tamén, como veremos, un fenómeno moi importante para a institucionalización da lingua e da literatura galega, pois as comunidades de emigrantes darán o impulso necesario para a creación da Real Academia Galega na Habana en 1906 e, máis tarde, serán o soporte da literatura galega no exilio cando, despois da guerra, sexa imposible escribir en galego en Galicia.

Os videos que a continuación enlazo axudarán a comprender o contexto:

Historias de Galicia: Sempre en Galiza 1:

Historias de Galicia: Sempre en Galiza 2:

Historias de Galicia: Sempre en Galiza 3:

3. 2. Situación sociolingüística

A nivel cultural Galicia continúa o camiño emprendido polo Rexurdimento de mediados do século XIX que producira un florecemento literario e cultural, pero que non chegou a callar nun proxecto político importante como aconteceu en Cataluña, por exemplo. Será nas primeiras décadas do s. XX cando aparezan movementos sociais como o agrarismo e asociacións culturais como as Irmandades da Fala que vaian abrindo o camiño para a constitución dun proxecto galeguista, tanto político como cultural, coherente.

O agrarismo nace como un movemento de reivindicación de mellora das condicións de vida dos campesiños. O agrarismo organiza protestas virulentas que serán reprimidas con dureza en 1909 e 1922. O seu principal logro foi a Lei de redención de foros en 1926, que lles permitiu acceder á compra das terras que traballaban.

As Irmandades da Fala son asociacións fundadas en 1916 que teñen como obxectivo principal a recuperación e promoción do idioma galego na sociedade galega. A 1ª Irmandade foi a da Coruña, pero axiña foron fundadas en diversas vilas e cidades de Galicia en pouco tempo grazas ao esforzo divulgador de Antón Villar Ponte. Pódese dicir que son o xermolo do nacionalismo galego actual, pois é a través das súas redes por toda Galicia polas que se organizan xuntanzas e congresos onde acabará tomando forma un proxecto político e cultural que reivindica a Galicia como entidade  nacional diferenciada e con ansias de autogoberno.

A partir de 1922 prodúcese a 1ª división entre os partidarios da acción política e os partidarios da acción cultural. Esta última tendencia, politicamente moi conservadora, artéllase arredor de Vicente Risco e o a revista Nós.

En 1931 fúndase o Partido Galeguista, que terá un importante papel político durante a II República na elaboración e defensa do 1º Estatuto de Autonomía de Galicia, aprobado en plebiscito maioritariamente uns días antes do golpe de estado de 1936. Non cabe dúbida de que a idea que temos hoxe de Galicia é herdeira do inmenso traballo multidisciplinar do galeguismo desta época para definila e darlle unha categoría instituciona. Os seguintes videos axudaranvos a comprendelo:

Historias de Galicia: Nación de Breogán 1

Historias de Galicia: Nación de Breogán 2

Historias de Galicia: Nación de Breogán 3

Hai moitos textos da época que nos mostran, desde unha visión crítica, a tremenda situación de desigualdade social e cultural que existía entre as distintas clases sociais galegas: as clases altas e medias urbanas renegaban da cultura tradicional expresada en lingua galega, mentres as clases baixas, a inmensa maioría da poboación, vivía en condicións económicas de precariedade, a penas tiña acceso á educación e expresábase en galego. A lingua era unha marca de clase e expoñente de discriminación social.

Os membros das Irmandades da Fala esforzaranse por rachar cos estereotipos negativos contra o galego, promovendo o seu uso oral e escrito en ámbitos nos que estaba condenada a súa utilización e esixindo a súa presenza na vida pública oficial e no ensino.

A partir das Irmandades da Fala organízanse publicacións periódicas en galego como A Nosa Terra, voceiro da asociación, ou a revista Nós, dirixida en Ourense por Vicente Risco, fúndanse editoriais como Céltiga, Lar e Nós e impúlsase a creación en galego de xéneros literarios como a narrativa e o teatro. A xeración Nós, formada por Vicente Risco, Florentino Cuevillas, Ramón Otero Pedrayo e Afonso Castelao asumirá en boa medida o proxecto de poñer ao día a literatura e a cultura galegas tanto coas súas obras literarias como cos seus ensaios e artigos xornalísticos. A esta xeración súmaselle outra máis nova, a xeración do 25, que empeza a publicar nos anos 20 e 30.

O Seminario de Estudos Galegos fúndase en 1923 co obxecto de crear grupos de traballo que investiguen e divulguen diferentes aspectos da realidade galega, desde a historia, a xeografía, a arte, a antropoloxía... Aspira a atraer a estudosos do ámbito universitario que sexan capaces de crear dinámicas de traballo científico que teñan como tema central Galicia. O resultado das súas pesquisas foron publicados nos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos.

En definitiva: a cultura galega aséntase, incrementa notablemente a súa produción, modernízase diversifícándose en diferentes xéneros, temas e formas nun intento de chegar á maior parte da sociedade galega. Os galeguistas desta época son conscientes de que é necesario dar o salto da anécdota folclorista a unha presenza social constante e regulada legalmente que faga do galego unha lingua digna de respecto e motivo de orgullo.

3.3. Características lingüísticas fundamentais dos textos da época

O galego escrito desta época presenta unha vontade de diferencialismo con respecto ao castelán que moitas veces o fan difícil para un lector actual. Querer diferenciar o galego do castelán leva aos escritores a preferir termos dialectais de escasa extensión ou mesmo a deformar moitas palabras para darlle unha aparencia “máis galega”. O resultado é a creación de formas que nunca existiron en galego feitas de acordo cunha interpretación moi pouco científica das regras de evolución da lingua. Estas deformacións chámanse hiperenxebrismos (aitual, primaveira, crase por actual, primavera, clase) ou pseudoevolucións (cadeirádego, outamente, mourado por catedrático, altamente, morado) , ás que con frecuencia se engaden arcaísmos (nascer, cibdade, tiduo por nacer, cidade, título) e lusismos (proprio por propio) que desprazan a formas galegas perfectamente tradicionais e en uso.

En xeral, o galego desta época pretende non identificarse con ningnha variedade dialectal concreta, é, polo tanto, supradialectal. Desexa evitar o castelán, aínda que ás veces cometendo o exceso de identificar calquera palabra culta cun castelanismo e deformándoa para darlle unha forma “máis galega” mediante hiperenxebrismos e pseudoevolucións. Volve os ollos ao portugués, lingua irmá, na  que atopa un modelo de lingua culta cunha importante e prestixiosa tradición literaria o que, en ocasións, leva aos escritores a abusar dos lusismos.