A lingua galega na Idade Media

TEMA 3 (1º Bac): A LINGUA GALEGA NA IDADE MEDIA

3.1. Contexto histórico e situación sociolingüística

Como dixemos no tema anterior, a partir da decadencia do Imperio romano e das invansións xermánicas, pérdese a unidade do latín e as diferentes variantes territoriais do latín vulgar evolucionan rapidamente cara ás novas linguas románicas. 

O galego é unha destas novas linguas románicas de uso común entre toda a poboación, sen distinción de clases sociais, dun territorio algo máis extenso cá actual Galicia. É unha lingua oral, pois para os usos escritos aínda se utiliza o latín. Pouco a pouco os textos en latín empezan a incluír as formas romances, ben para facilitar a comprensión ou ben porque o coñecemento do latín entre os escribáns era xa deficitario. Entre finais do s. XII e principios do s. XIII aparecen os primeiros textos escritos en romance galego tanto ao sur coma ao norte do río Miño. Galicia e o novo reino de Portugal comparten a mesma lingua que, nos séculos seguintes e ata o remate da Idade Media, será a lingua lírica por excelencia da Península Ibérica.

Este é un dos primeiros textos que se conservan escritos na nova lingua romance, o galego, ou se preferides o galego-portugués. Trátase dun documento xudicial, unha especie de denuncia contra un delicto. Coñecese como Noticia de torto, pois é así como comeza o texto, e está datado contra 1112. Consérvase no Arquivo da Torre do Tombo de Lisboa.

É importante ter en conta que, tanto politica como culturalmente, Galicia é na baixa Idade Media un territorio moi importante entre os reinos cristiáns: Santiago de Compostela é unha das tres cidades santas da cristiandade e atrae a moitos peregrinos; a sé compostelá será o lugar onde se coroen varios reis de Galicia e León e, aínda que Galicia deixou de ser un reino independente a principios do s. XII, a nobreza galega conserva o seu poder e influencia.

Santiago é tamén un importante núcleo educativo e cultural e a elección do galego como lingua da nova expresión poética cortés (a lírica trobadoresca) importada de Francia ten moito que ver co enorme prestixio cultural que na época tiña Galicia. Temos que pensar, polo tanto, nunha situación ben diferente á actual en que o galego era a lingua de expresión normal para todos os estratos sociais en calquera circunstancia, vehículo de expresión dunha importante tradición literaria que se exporta alén das súas fonteiras lingüísticas e que é capaz de atraer a poetas estranxeiros que se suman a esta corrente.

 Códice rico das Cantigas de Santa María

Durante a Idade Media escribíanse en galego textos de todo tipo, tanto de índole práctica (documentos de compra-venta, doazóns, sentenzas xudiciais, regulamentos gremiais, tratados de veterinaria, textos didácticos, de historia) como de índole literaria (lírica trobadoresca, narrativa).

A finais da Idade Media pouco a pouco foise introducindo o uso do castelán nos documentos escritos, alternando co galego, pero desde mediados do s. XV unha serie de circunstancias políticas acelera a substitución do galego polo castelán como lingua escrita ao tempo que se vai introducindo unha nova clase dirixente vida de fóra que non coñece o galego. É o primeiro paso para o establecemento dunha diglosia social entre galego e castelán. O proceso culmina coa política uniformadora e centralizadora dos Reis Católicos.

Se che interesa esta película podes vela aquí: Lingua do pobo 1, aquí: Lingua do pobo 2 e aquí: Lingua do pobo 3.

3. 2. Características lingüísticas fundamentais

A lingua galega  medieval presenta unhas características que a diferencian bastante da lingua actual. As principais dificultades radican en que o galego medieval tiña algúns fonemas (sibilantes, vogais nasais) que desapareceron no galego moderno, as grafías utilizadas tamén varían, así como a representación dos encontros vocálicos entre dúas palabras. Imos facer un pequeno resume das diferenzas que podemos atopar que nos axude na lectura dos textos medievais.

• Abundancia de hiatos resultado da desaparición de consoantes intervocálicas latinas: veer, seer, leer. O galego moderno simplificou estes hiatos nunha soa vogal: ver, ser, ler.
• Un sistema de seis sibilantes: vejo, peixe, vossa, casa, lança, lazerar que no galego moderno quedou reducido a tres: vexo, peixe, vosa, casa, lanza, lacerar.
• Uso de diferentes grafías para representar o ñ e o ll: nh, lh, ni, li,ny, ly, nn, ll.
• Vacilación ortográfica entre b/v.
• O substantivos rematados en –or, -ol, -és e –ante non tiñan unha forma específica para o feminino: a mia senhor, ua pastor.
• Moitos verbos que hoxe son da 3ª conxugación eran na Idade Media da 2ª conxugación: viver, sofrer.
• Utilizábanse tempos compostos: avia feito.
• O verbo haber (aver) tiña tamén o significado de “ter”: “non ey barqueiro nen remador”.
• Léxico que xa non se usa: vegada (vez), solaz (prazer), garcetas (trenzas), assaz (bastante), guisa (maneira), fossado  (guerra), toller (quitar)...