TEMA 7 (2º BACH): AS FUNCIÓNS SOCIAIS DA LINGUA. CONFLITO E DIGLOSIA. ESTEREOTIPOS E PREXUÍZOS LINGÜÍSTICOS: A SÚA REPERCUSIÓN NOS USOS

TEMA 7 (2º BACH): AS FUNCIÓNS SOCIAIS DA LINGUA. CONFLITO E DIGLOSIA. ESTEREOTIPOS E PREXUÍZOS LINGÜÍSTICOS: A SÚA REPERCUSIÓN NOS USOS

A lingua é un código de signos verbais que permite aos humanos comunicarse entre si. A comunicación verbal é un tipo de comunicación privilexiada que ofrece moitas vantaxes fronte a outros tipos de comunicación que se dan entre os animais e pódese dicir que é un factor básico na evolución da humanidade. Deste xeito, a lingua cumpre diferentes funcións sociais que teñen que ver co desenvolvemento de cada ser humano en particular para chegar a formar parte dalgunha das diferentes comunidades humanas, desde as máis elementais e cercanas (familia) ata as máis complexas e xerais (estado). Poderiamos exemplificar esta idea mediante a metáfora dunha cebola, formada por unha serie de capas concéntricas cada vez máis afastadas do núcleo que sería cada identidade individual.

Función de identidade: a lingua articula o noso pensamento e, polo tanto, a partir dunha determinada lingua construímos interiormente o mundo que nos rodea.

Función familiar: A familia é o primeiro paso da socialización. No entorno familiar os nenos e nenas aprenden a súa primeira lingua, que é a estrutura básica de todas as aprendizaxes posteriores. A lingua galega foi durante moito tempo a lingua familiar da maioría dos fogares galegos.

Función local: É a que cumpre a lingua que se emprega no entorno de veciñanza que rodea o ámbito familiar. En Galicia os últimos 50 anos supuxeron un cambio de domicilio para moitas familias, tanto pola emigración interior (abandono da aldea pola cidade ou vila) como pola emigración exterior (ao extranxeiro ou a outros puntos do estado), o cal supuxo que a lingua familiar e a lingua local xa non son a mesma.

Función laboral: Moitas veces o ámbito laboral impón uns hábitos lingüísticos diferentes aos imperantes no ámbito familiar ou local. Ata hai pouco, nos traballos que supuxesen un trato co público impoñíase o castelán

Función institucional: Ata a entrada en vigor da Lei de Normalización Lingüística de 1983, en Galicia as funcións institucionais (que teñen que ver con todos aqueles organismos dependentes das administracións do estado) correspondían exclusivamente ao castelán. Aínda hoxe en día, en determinados ámbitos como o xudicial adoita haber atrancos para o uso do galego, como se puido ver recentemente no xuízo do Prestige.

Función cultural: Cando unha lingua ten prestixio é porque a comunidade que o fala tamén o ten debido a factores económicos, políticos e culturais positivos. Nestas circunstancias, desexará ser aprendido por persoas alófonas (falantes doutras linguas), ben para falalo ou ben para utilizalo nas súas creacións artísticas. Nestas circunstancias estivo o galego no século XIII. Na nosa época a lingua con máis prestixio é o inglés.

Contacto de linguas

É moi frecuente que nunha sociedade convivan diferentes linguas debido a un conxunto de motivos variados: a colonización, a inmigración, o turismo... O castelán, o portugués, o inglés ou o francés impuxéronse en moitos territorios en todo o mundo como resultado da expansión colonial e imperialista que se levou a cabo desde finais do século XV; calquera das grandes metrópoles do mundo acolle a grupos étnicos moi diversos que, en grande medida, conservan a súa lingua e cultura nun medio totalmente alleo. O mundo segue a ser diverso e, malia a globalización, as diferentes culturas chegaron a adoptar recursos para manter os seus trazos mesmo moi lonxe do seu territorio orixinal.

Neste contexto de convivencia de diferentes linguas, cada unha delas tende a asumir funcións de acordo coa importancia que teña o grupo humano que a fala dentro da sociedade. Por exemplo, en Estados Unidos o español é unha lingua falada por millóns de persoas, pero en ningún caso é usada nos mesmos ámbitos nin ao mesmo nivel có inglés (a lingua das clases dominantes e o vehículo de expresión dunha cultura de gran prestixio e influencia internacional).

Tendo en conta o anterior, seranos moi útil o termo diglosia. A primeira utilización de diglosia corresponde ao lingüista Ferguson, quen a definiu como o reparto de funcións e usos que se fai entre as variantes dunha lingua: as variantes altas (A) utilizaríanse en situacións formais considerados importantes e as variantes baixas (B) en situacións informais e orais. Fishman ampliou as acepcións do termo utilizándoo tamén para o reparto de funcións e usos entre linguas diferentes (xa non só entre variantes da mesma lingua). Dentro desta nova definición de diglosia cabería considerar o caso galego desde finais da Idade Media: a lingua alta (A), o castelán, era a lingua das clases dominantes, dos contextos formais e públicos, a lingua escrita que se ensinaba na escola e a que tiña o prestixio social; a lingua baixa (B) era o galego, durante séculos reducida a lingua oral e de uso entre a poboación máis desfavorecida económica e culturalmente, con escaso ou nulo nivel de escolarización e predominantemente rural. O seu uso espontáneo na escola era severamente castigado e ridiculizado, producindo nos nenos complexo de inferioridade e vergonza.

 A situación de convivencia desigual entre dúas (ou máis) linguas pode ser estable, e de feito parece ser que o foi en Galicia durante varios séculos, pero desde o momento en que os falantes da lingua B intentan cambiar o estatus da súa lingua e loitan porque esta teña visibilidade social e uso en contextos que estaban reservados unicamente á lingua A xorde un conflito de intereses: un conflito lingüístico. Trátase dunha disputa polos espazos sociais prestixiados, pero non só iso. Trátase tamén do cuestionamente duns valores prevalentes durante un tempo na sociedade. A lingua é unha das características identitarias asociadas aos grupos humanos e a súa reivindicación é unha mostra dos esforzos dese grupo humano por saír da marxinalidade e acadar igualdade e recoñecemento social. Esta situación de inestabilidade propia de todo conflito pode resolverse mediante un complicado proceso de normalización lingüística. A normalización lingüística implica a posta en marcha dunha serie de medidas políticas e sociais que procuren que a lingua B dunha sociedade adquira un estatuto de normalidade. Deste xeito, a Lei de Normalización Lingüística de 1983 declara que o galego é a lingua propia de Galicia e que será obxecto de especial protección por parte do goberno autónomo, ao mesmo que asegura a súa introdución no sistema educativo, na administración autonómica e local de Galicia,  nos medios de comunicación e na xudicatura. A lexislación protectora é un paso moi importante, pero non o único necesario para levar a cabo unha normalización eficaz dunha lingua que estivo durante moito tempo marxinada do ámbito público e dos usos formais. É necesario tamén un importante labor de educación e concienciación  social que axude a superar os prexuízos e estereotipos negativos que sempre van asociados ás linguas B.

Os prexuízos son xuízos de valor negativos que non poden ser demostrados racionalmente. Os prexuízos caen plenamente dentro do escuro mundo do medo, dos desprezo e da violencia latente que tende a manter aos grupos humanos na súa posición tradicional (dominadores e dominados). Así, non hai maneira racional de demostrar que unha lingua sexa máis bruta ou máis fina ca outra, pero iso non quere dicir que non sexa un prexuízo universalmente estendido moi difícil de erradicar. Non é necesario que busquemos exemplos moi lonxe de nós: o galego a certas persoas en Galicia sóalles mal e, polo contrario, o castelán sóalles moi ben. Porén este “gusto lingüístico” tan especial como pouco razonable é o resultado dunha constante construción cultural que comezou arredor do século XVII.

A continua influencia de prexuízos dá lugar á creación de estereotipos acerca dunha lingua e dos seus falantes. Aos vellos estereotipos da rudeza, ruralidade, pobreza e falta de educación dos falantes de galego engádense novos estereotipos que os asocian ao redicalismo político nacionalista. O falante de galego, e non digamos aqueles que sempre falan galego, preséntase como alguén afastado da normalidade, ou ben porque polas súas precarias condicións sociais está por debaixo, ou ben porque pasou da raia e tende a unha especie de extremismo cultural e político. Como é evidente, ninguén conscientemente desexa ser sinalado como becho raro e sexa cal sexa o seu grao de coñecemento, afecto e familiaridade coa lingua galega, intetará modular o seu comportamento lingüístico ao contexto social en que se vexa obrigado a interactuar.