O mapa de Fontán e Otero Pedrayo

Este señor de ademán serio que vedes no retrato é o matemático e xeógrafo Domingo Fontán autor da famosa Carta Xeométrica de Galicia que podes ver e descargar aquí.

A Carta Xeométrica de Galicia é un exemplo de sabiduría, audacia e tesón por parte do seu autor en condicións pouco propicias. De sabiduría porque é unha representación que aínda hoxe sorprende pola súa extraordinaria precisión, lograda grazas á aplicación dun método científico: establecemento de puntos xeodéxicos desde os que se realizou unha triangulación da totalidade do territorio galego, o que favoreceu a medición e representación precisa dos accidentes xeográficos. Audaz porque utiliza ferramentas que aínda non estaban plenamente aceptadas naquela época como o sistema métrico decimal (en España non se adoptou oficialmente ata 1849). Tamén se sitúa na avangarda científica europea ao utilizar a escala  (1 : 1000 000). E tesón porque o fixo malia os moitos impedimentos de todo tipo que atopou, mesmo de deconfianza política, pero que lonxe de desanimalo fixérono perseverar ata culminar a súa obra 17 anos despois de tela comezada (desde 1817 ata 1834). O certo é que Galicia tivo un mapa feito desde os estándares científicos máis esixentes antes ca ningunha outra parte de España e antes ca moitas outras nacións europeas, e isto é toda unha proeza, tendo en conta o contexto en que se fixo. A obra imprimiuse en París en 1845, despois de moitos problemas e dilacións en España.
Otero, catedrático de xeografía, era un gran admirador da Carta Xeométrica de Domingo Fontán como proba o feito de que apareza varias veces na súa obra dotada dun alto valor simbólico: o mapa  dálle unha imaxe fiel a Galicia e, polo tanto, outórgalle unha existencia que trascende o concreto e conecta co imaxinario. Lede este emocionado artigo de Otero Pedrayo onde o mapa é o auténtico protagonista:


 

O FONTÁN EN BUENOS AIRES

Algunha elocuencia era precisa nas Aduanas para xustificar aquel longo paquete de bodega, moi fraco para tapiz de luxo, sospeitoso como os tipos asubiados topados nos camiños, mapa sentimental que non desperta os receos das Chancelerías nin dos Estados Maiores. Cando o miramos subir ao barco no peirao de Alcántara de Lisboa, puidemos subir nós tamén todos, como dicíndolle á nao aquilo do fermoso himno:

Toda Galicia vai nela

De boa gana houbéramos desenrolado na cuberta a ilustre lección de Fontán. Baixamos a miralo no seu cadaleito de ripias. Que saudade levaría de luz e nubes e ceos docemente matizados! Moitas veces na inqueda larganza do mar imaxinaba vales galegos e costas verdecentes a infinda caridade das ondas para os contemplativos. Entón sufriamos polo mapa ás escuras.

Xurdiu á luz do outro hemisferio, trocadas as sazóns no inverno (cando en Moraña son novos os millos) nunha sala de connferencias. Palpabrexou un pouco sorprendido do novo ceo, pero de seguida a luz de moitas miradas galegas devolveulle a confianza. E luciron as feituras das serras, os encaixes das costas, a graza dos vales, en lume as cruces do arcebispado e dos bispados, ofrecéndose xentís as pontes, brillando as torrres e os vidros como nas mañás outonizas cun esculcante e gasalleiro sol..

Centos de olladas galegas o consideraban. En moitas houbo bágoas, en todas a ledicia dunha revelación, lembranza feita de súpeto corpo e claridade diante dos ollos. Naquela conferencia deuse un caso marabilloso e quizais único na historia das conferencias: era o mapa quen guiaba e falaba polas palabras do conferenciante, que repetía como un “altoparlante” o que baixiño dicían o vento nas carballeiras, o devalar das ondas nos areais, o madurecer dos pomareiros, e aquel devalar maino e potente da lingua galega no seu ámbito, berce e altar. Era o mapa quen falaba operando taumaturxicamente coa graza e a beleza dos nomes na lembranza. Algúns pequeniños de lugares arreconchegados espallaban potente luz. E na imaxinación dos emigrados a campá do seu lugar, o acento da súa comarca, subían das néboas mestas a unha nova e consoladora verdade. E coa derradeira frase ritual das conferencias comezou a interna lección do mapa. Agora falaba baixiño ao ouvido e ao corazón de cada un. Tiña para todos amores e lembranzas. Dedos murchos de vellos que temen ser enterrados en “Chacarita” procuraban polo Salnés, por Lemos, tocar un nome, seguir un camiño de rapaces e primavera. Mans de nais guiaban aos seus fillos, mostrándolles no mapa términos e e paisaxes amados como nun Nacemento se mostran os vieiros dos Magos e dos Pastores. Homes de traballos e azares tiñan expresións graves e conmovidas. E cando no balbordo das conversacións e lembranzas puido franquear un camiño, unha señora velliña, co seu sombreiro e abrigo doutro tempo, chegándose guiada por un instinto de amor, bicou longamente un nome no mapa. Toda a grandeza da Carta Xeográfica de Fontán viuse aloumiñada por unha divina claridade de consolo.

RAMÓN OTERO PEDRAYO, (2/XII/1947) xornal La Noche, Santiago.