TEMA 6 (2º BACH): A LITERATURA DO 1º TERZO DO S. XX: A XERACIÓN DO 25. AS VANGARDAS NA LITERATURA GALEGA: POESÍA

TEMA 6 (2º BACH): A LITERATURA DO 1º TERZO DO S. XX: A XERACIÓN DO 25. AS VANGARDAS NA LITERATURA GALEGA: POESÍA

6. 1. A Xeración do 25: o cambio dentro da tradición

 Diciamos nos temas anteriores que o 1º terzo do século XX gravita arredor da Xeración Nós, que ocupa o centro indiscutible en todo o traballo cultural e político de signo galeguista. Para os escritores máis novos, os membros da Xeración Nós son unha especie de mestres que teñen un coñecemento moi valioso dos camiños de renovación que eles queren transitar: posúen unha formación cultural profunda e ampla, coñecen ben a literatura europea e están ao día das últimas novidades. Os escritores da Xeración do 25 pídenlles información, aprenden deles, e, finalmente, buscan os seus propios camiños, pero non chega a haber unha ruptura xeracional senón un espírito de colaboración. Un bo exemplo do que acabamos de dicir atopámolo na correspondencia de Manuel Antonio, onde o xove poeta de Rianxo escribe a Vicente Risco para pedirlle información sobre as novidades da literatura europea das vangardas:

Sr. Risco:

Eu sei que é vostede conecente d´os fundamentos teóricos das máis novas tendenzas literarias. Teño intrés en poder xuzgar por min mesmo os derradeiros –ismos. E sendo isto case imposible nunha aldea, a trasmán de todo movemento cultural, coidei axeitado molestal-o, e perdoe, pra lle facer istas perguntas:

Onde poderei adiquirir o Manifesto futurista catalán, pubrigado fai pouco, y-o seu libro Preludio a toda Estética Futura?

Cales obras, e de quen, poderanme informar sinteticamente do que sexa futurismo, cubismo, dadaísmo, ultraísmo, unanimismo, imaxinismo etc.?

Que revistas dan producións d´isa clas?

Que libros e de quen fan literatura d´isa?

E se a todo isto quixera engadir algún dato que coide comenente, medrará o intenso agradecemento a que ficarei obrigado pol-a sua resposta.

Seu e ás suas ordes

Manoel-Antonio

O primeiro poema vangardista da literatura galega é de Vicente Risco e foi publicado en A Nosa Terra en xaneiro de 1920. Para Risco este poema debeu ser máis ou menos un divertimento que non tivo continuación na súa obra, pero a súa publicación ofrece no panorama literario galego algo radicalmente novo que non vai pasar desapercibido entre os máis novos. Vemos que uns meses despois Manuel Antonio pídelle información a Risco e este respóndelle amablemente cunha longa carta onde, como un paciente profesor, lle ofrece unha sintética exposición sobre as vangardas e promete enviarlle material relacionado. Manuel Antonio será o poeta que mellor conecte co espírito das vangardas, como veremos máis adiante.

A Xeración do 25 está formada por escritores nados arredor de 1900 que se incorporan á literatura galega moi novos nos anos 20. Son fundamentalmente poetas, aínda que atopamos tamén narradores e dramaturgos como Rafael Dieste. Caracterízanse por buscar unha expresión literaria nova, máis ou menos rupturista coa tradición, que pretende incorporar á literatura galega os experimentos na arte literaria dos ismos.

6.2. A literatura de vangarda

 É o momento de definir que entendemos por vangarda e cales son os cambios que promovían na creación artística e na literaria.

O termo vangarda tén a súa orixe na terminoloxía militar: a avant garde eran as tropas que marchaban nunha posición avanzada, dispostos a asumir os riscos e entrar na batalla antes ca ninguén. Na Europa da 1ª e 2ª década do século XX que se prepara para a guerra (1ª Guerra Mundial 1914-1918) os artistas de vangarda asumen nas súas disciplinas esa posición avanzada e chea de riscos, dispostos á experimentación e á ruptura violenta con calquera tipo de conformismo. Son os creadores rebeldes que provocan á sociedade coas súas propostas radicalmente innovadoras. O 1º terzo do século XX foi en toda Europa unha época de gran efervescencia artística onde esta actitude rupturista das vangardas se propaga con rapidez en diferentes propostas (ismos) que se suceden ou conviven entre si: futurismo, cubismo, dadaísmo, creacionismo, surrealismo... Aquí tes unha caracterización da arte de vangarda e información sobre todos estes -ismos.

Os ismos son movementos artísticos de vangarda que se opoñen á arte convencional e expoñen os seus ideais estéticos en manifestos. Os únicos textos que podemos considerar manifestos na literatura galega saíron da pluma de Manuel Antonio: Prólogo dun libro de poemas que ninguén escribiu e Manifesto Máis Alá (este último firmado tamén polo debuxante Álvaro Cebreiro).

6. 2. As vangardas na literatura galega

Na literatura galega, como vimos a penas se produciu unha ruptura, como era preceptivo nos movementos vangardistas europeos que antes que nada desexaban romper coa tradición. Mais a tradición, no que respecta á literatura galega era demasiado recente e aínda non estaba totalmente consolidada: romper coa tradición podía ser unha especie de suicidio. O único que adopta esta posición iconoclasta é Manuel Antonio, pero, como veremos, esta actitude non tivo no seu momento moitos seguidores. A maioría dos poetas opta por unha renovación desde a tradición.

O afán de apertura ás novas correntes artísticas europeas aprézase no nacemento de novas revistas literarias en Galicia, ademais de Nós e A Nosa Terra, onde publicarán os seus textos autores galegos e estranxeiros como Alfar na Coruña, Ronsel e Yunque en Lugo, Resol en Santiago, Cristal en Pontevedra e Galiza e Papel de color en Mondoñedo.

6. 2. 1. Poesía

6. 2. 1. 1. A vangarda matizada

É a opción maioritaria e consiste en misturar aspectos formais (rima, metrica popularizante, mecanismos de repetición) e temáticos (atención á paisaxe, costumismo) consolidados na tradición con outros de raíz vangardista (utilización de imaxes audaces, ruptura da linearidade e da lóxica) .

Hilozoísmo: poesía paisaxística que mistura imaxes creacionistas con recursos da lírica popular (versos octosílabos, rima asoante). O poeta máis destacado desta corrente é Luís Amado Carballo: Proel (1927) e O galo (1928).

Neotrobadorismo: concilia temas e técnicas formais da lírica medieval (especialmente das cantigas de amigo) con imaxes e metáforas creacionistas. Dentro desta liña escribiron Fermín Bouza Brey: Nao senlleira (1933) e Álvaro Cunqueiro: Cantiga nova que se chama riveira (1933). Foi unha tendencia que naceu ao son da divulgación nos medios académicos galegos da lírica trobadoresca galego-portuguesa medieval. Tivo un grande éxito e desenvolveuse durante varias décadas desde os anos 30 ata ben avanzada a posguerra.

6. 2. 1. A vangarda plena

As obras encadradas nesta tendencia pretenden romper coa tradición, creando universos poéticos singulares, diferentes e cun alto grao de abstracción. O poeta procura distanciarse do mundo concreto que o rodea, da súa propia experiencia vital ofrecéndonos un produto artístico deshumanizado. O poema é unha serie de imaxes que se xustapoñen sen un fío condutor, sen unha liña sucesiva lóxica, despegado do mundo real. A cuestión é se, mesmo desde esta postura radical, os poetas galegos conseguen romper efectivamente co sentimentalismo e rachar coa representación da vivencia persoal. Isto decidirédelo cando leades os seus poemas.

Creacionismo: para os creacionistas o poeta é un deus capaz de crear un mundo autosuficiente nas súas creacións artísticas. Foxen da arte como imitación da realidade, da arte como medio para calquera outro fin que non sexa a propia arte. Os poemas constrúense con imaxes que non necesitan a lóxica do mundo real. O máximo representante galego é Manuel Antonio que só publicou unha obra en vida: De catro a catro (1928).

Cubismo e Surrealismo: Cunqueiro é o outro representante da vangarda plena en dous poemarios onde introduce con gran mestría o cubismo: Mar ao norde (1932) imaxes xustapostas, abstracción, sintetismo; e o surrealismo Poemas do si e non (1933) onde, influído por Paul Éluard utiliza versos libres longos con rupturas sintácticas que quebran a orde lóxica do discurso e imaxes irracionais. 

O espírito desta vangarda plena podemos atopalo neste texto de Manuel Antonio:

 

PRÓLOGO DE UN LIBRO DE POEMAS QUE NINGUÉN ESCRIBIU

Quero no prólogo desprestixiar o autor deste libro. Inda que as miñas verbas limiares lle concedan creto diante de alguén –ese alguén que sempre atopa razóns pra se arredar do senso común– polo menos diante de outros, que serán os mais, desmerecerá d'abondo coa miña presentación.

O autor deste libro, a diferenza dos poetas da súa terra, tan humildosos devotos da Santa, do Bardo e do Rebelde, non por asomellarse a ninguén, e moito menos ó consabido trío, fixo da súa independencia un sagro fanatismo, e velaquí o tendes só, ergueito e orgulloso.

Ten, ademais, a súa arte resonancias futuristas, creacionistas, dadaístas e non sei que máis, todas elas anarquicamente escolmadas e autocraticamente peneiradas. El di, a pesar disto, que a súa arte é máis racial que moitos dos que campan a rentes do noso chan, polo temor de ver na estética do pobo o espírito e non a letra (onde non marrará algún moderno impio que lle chame retardado por ir de acordo co vello aforismo bíblico).

Botouse ó traballo de facer un molde propio para o seu lirismo, sen reparar no celeiro de moldes feitos que nos deixaron os inesquecentes Precursores. Esta renuncia ó valioso herdo das frases consabidas non deixa de o por ás vegadas en camiños de apreto: ben veredes nas follas deste volume os seus poemas latexantes, indecisos, incorrectos. Mais el aínda ten o arroallo de gabarse disto cando di:  Poeta de intencións propias, pero non de realizacións alleas.

Parodiando a Xulio Camba, xa lle chamou alguén arredista de acción literaria: nunca foi a Madrid nin escribiu en castelán. Nin quere "triunfar" (na conxugación madrileña do verbo) nin claudicar nun idioma mais fácil e mercadeiro, pero alleo. Encol disto, pensa que someter a arte ás necesidades da vida, en troques de someter a vida ás necesidades da arte, é a forma mais engullosa de filisteísmo.

O ritmo dos seus versos non se pode levar cos pés no piso nin cos cotelos encol da táboa; e el quixera facelos decote de tal xeito que non puideran ser declamados nin aprendidos de memoria. Isto somentes, xa o leva dereito a perder a admiranza das amables mociñas románticas e dos amenos diletantes de segunda man.

Teñen en troques estes poemas unha antiburguesa incomodidade. Inútiles como pasatempo, requiren certa colaboración auditiva, inda que non pertenzan esclusivamente a "aristocratie nevropathique" do profesor Babinski. 

Esquenceu a gramática lóxica e a lóxica gramatical; os temas consagrados, as formas invioladas. A sua única páxina romántica e o suicidio do seu sentimentalismo.

Entende a honradeza literaria escribindo somentes para sí. E tería pola máis alta razón do seu aristocratismo que ninguén fose quen a recoller por enteiro a sua espontánea expresión.

Recoméndovos entre os seus poemas o "Madrigal á Lúa preñada", onde o poeta oferta o seu amor seisual a Lúa, pobre nena burguesa a quen volveron histérica todos os castos poetas do mundo; a "Balada imprevista dos pinos solteiros", "O sorriso dos (o)llos axionllados", e o "Poema para ler pasado mañán".

Comencei decindo que desexaba desprestixiar o autor deste libro; non sei se o conseguín, mais contando co gusto das nosas xentes, coido que si.

Trato de desprestixialo por que coido que as persoas para quen ten prestixo o prestixo non deben ler este libro. Aínda así e todo, os tres centos por cen dos que o lean non o deberan ler. Isto derradeiro dío o autor; el saberá por qué. Mais, ó paso que levamos, poida que teña razón en coidar que o seu libro está máis alá de tres xeneracións.

Santiago do 1924.

Publicado no xornal Galicia, Vigo, 25 de xullo de 1924

 

6. 2. 2. Prosa (continuaremos no seguinte post)